Manipulacja w języku3

18 Irena Kamińska-Szmaj

Wąska definicja propagand)':

propaganda

zinstytucjonalizowana forma komunikowania politycznego 1 cechy

polegająca na kontroli przepływu informacji, na kierowaniu opinia publiczna, na sterowaniu (manipulowaniu) zachowaniami ludzi

I cel

w celu uzyskania przez nadawcę komunikatu określonych korzyści

Szeroka definicja propagandy jest zgodna z polską tradycją leksykogra-ficzną oraz z użyciem tego wyrazu w tekstach naukowych i w polszczyźnie ogólnej, zwłaszcza przed 1989 rokiem. Ma ona charakter interdyscyplinarny. Termin ten może odnosić się do różnych działań społecznych, nie tylko politycznych. Zawężenie zakresu treści (także ocenę) wprowadza się przez dodanie przydawki (np. propaganda polityczna, edukacyjna, wojenna itp.). Jednakże należy zaznaczyć, że w wielu opracowaniach, a zwłaszcza w polszczyźnie mówionej użycie samego wyrazu propaganda (bez przydawki) oznacza, że użytkownik języka pisze lub mówi o propagandzie politycznej. Wyraz propaganda, w odniesieniu do innych działań niż polityczne, współcześnie coraz częściej zastępowany jest wyrazami propagowanie, popularyzowanie. Z kolei związek wyrazowy propaganda polityczna w niektórych najnowszych opracowaniach proponuje się zastąpić wyrażeniem reklama polityczna (w opracowaniach z okresu międzywojnia reklamę określano terminem propaganda handlowa).

W węższym ujęciu propaganda oznacza działanie w sferze politycznej i definiowana jest przez eksponowanie jej metod i technik oddziaływania. W najnowszych polskich publikacjach, a także w powstałych o wiele wcześniej opracowaniach zachodnioeuropejskich i amerykańskich (zob. Dobek-Ostrowska 1997, s, 8 i 9), pisanych z pozycji krytyki kultury masowej, propaganda łączona jest przede wszystkim ze sterowaniem postawami i zachowaniami społeczeństwa przez środki masowego przekazu, którym to środkom przypisuje się fałszowanie rzeczywistości i przekształcanie ludzi w łatwo ulegające manipulacji masy.

Bliskim znaczeniowo leksemowi propaganda jest agitacja. Termin ten pojawia się głównie w opracowaniach poświęconych teorii propagandy i analizujących działalność bolszewickich agitatorów. Jak podkreśla S. Kuśmier-ski: „Agitacja była szczególnie ważnym elementem taktyki walki w czasach Lenina, gdyż w zamierzeniu miała za zadanie pobudzać do czynu” (Kuś-mierski 1987, s. 244). Agitację można zdefiniować przez wyeksponowanie takich cech:

agitacja

(szybkie, krótkotrwale) mobilizowanie, pobudzanie i do czego

do doraźnej akcji, do poparcia sprawy, idei itp. i kogo

dużej grupy ludzi i po co

by pozyskać uczestników akcji, zjednać zwolenników (sprawy itp.)

-L w jaki sposób

przez oddziaływanie bezpośrednie, jawne, uczciwe lub nieuczciwe; przez budzenie emocji, wzbudzanie entuzjazmu, aktywizowanie tłumu środkami językowymi

i pozajęzykowymi

Jest to termin polityczny (zob. Fras 1993), chociaż - co może budzić zdziwienie - nie został odnotowany i zdefiniowany w najnowszych słownikach terminologii politycznej (w Słowniku polityki 1999, w Leksykonie politologii 1999). Ideologizacja jego znaczenia pojawia się w konkretnych użyciach tekstowych. Nacechowanie dodatnie lub ujemne wyraz ten otrzymuje wtedy, gdy posługujący się tym terminem ocenia z własnego punktu widzenia (negatywnie lub pozytywnie) przedmiot agitacji (np. akcję, sprawę, ideę) oraz/lub sposób jej przeprowadzenia (metody, użyte środki).

2. Co to jest perswazja?

Etymologii słowa perswazja należy szukać w łacińskim źródłosłowie, gdziepersuasio znaczy ‘przekonanie, wiara; opinia; przesąd’ odpersuade-re ‘namówić; przekonać’ i suadere ‘radzić; zachęcać’ (Słownik Kopalińskiego).

W Słowniku Lindego odnajdziemy następującą definicję: „perswadować - [...] z łac., namawiać do czego; [...]. perswazya [...] namawianie do