Manipulacja w języku2

16 Irena Kamimka-Szniaj

wanie zbiorowa świadomością; agitacja: [...]; 2. pot. pogardliwie, z niechęcią o tekście, wystąpieniu, programie itp. realizującym takie cele, zwłaszcza manipulatorskim, kłamliwym: Wyłącz te propagandę. Bezczelna propaganda. Zalew propagandy.” Trzy znaczenia leksemupropagando wyodrębniono w Słowniku pod redakcją M. Bańki, przy czym pierwsze z nich opatrzono kwalifikatorem: słowo często używane z dezaprobata. Zgodnie z tym Słownikiem: „1. propaganda to przesadzone lub nieprawdziwe informacje, np. na temat sytuacji w państwie, rozpowszechniane głównie przez środki przekazu, mające na celu kształtowanie postaw i działań społeczeństwa. Słowa często używane z dezaprobatą. [...]. Takie oddziaływanie na ludzi polegające na rozpowszechnianiu takich informacji [...]. Takie instytucje prowadzące taką działalność. [...]; 2. propaganda sukcesu [...]; 3. propaganda jakiejś idei, sposobu życia, towaru itp. To ich upowszechnianie.”

W niedużym słowniku terminologii politycznej powstałym na początku dwudziestego wieku zanotowano krótką definicje propagandy: „szerzenie idei politycznych lub religijnych, misje dla szerzenia danych zasad” (Słownik 1907). Takie samo znaczenie leksemu propaganda podaje w swoim słowniku J. Bartoszewicz, rozszerzając definicje o znamienny komentarz, którego fragment przytoczę: „Propaganda może być jawna i tajna, uprawniona i bezprawna. Stosownie do rzeczy, które sie rozpowszechnia, propaganda może być filozoficzna, religijna, naukowa, polityczna, handlowa itd. [...]. Miedzy nowemi rzeczami, które sie propaguje, spotykają sie dobre i zle, moralne i niemoralne, mądre i głupie, pożyteczne i szkodliwe. Stosownie do tego i propaganda może być czvnent dodatnim lub ujemnym.” (Słownik 1923).

W opracowaniach teoretycznych poświeconych zjawisku propagandy powstałych w okresie międzywojennym dominuje rozumienie propagandy jako działalności publicznej, pozbawionej przymusu i ocenianej najczęściej pozytywnie. Na przykład W. Baliński (1930) podkreśla: „Propaganda ma do czynienia ze sprawami publiczncmi, treść jej stanowią często wielkie idee; jej akcja jest pokojowa, etyczna w swej czystej formie, nie skażonej przez połączenie jej z akcją agitacyjną lub reklamową.” (s. 9)

W okresie PRL w podręcznikach z zakresu teorii propagandy zwracano uwagę na ideologiczne cele propagandy, na jej klasowy charakter, a ocena jej działań była uzależniona od tego, czy pisano o kłamliwej, oszczerczej propagandzie kapitalistycznej, czy o naszej propagandzie socjalistycznej. Typowe definicje z tego okresu zawierały następujący zespół cech: „Przez propagandę rozumiemy określone przez ideologie zorganizowane i kierowane oddziaływanie na społeczeństwo, celem kształtowania postaw, opinii i zachowań zgodnych z aktualnymi racjami politycznymi.” (Kwiatkowski 1974, s. 13); „zorganizowane działanie polegające na masowym upowszechnianiu określonych poglądów, doktryn politycznych oraz teorii społeczno-politycznych w celu kształtowania opinii, postaw i zachowań w interesie jakiejś klasy lub grupy społecznej.” (Kuśmierski 1987, s. 195).

Pod koniec dwudziestego wieku w polskich opracowaniach politologicznych i słownikach terminologii politycznej w definicjach propagandy pojawia się pojęcie manipulacji i negatywna ocena działań nazywanych tym leksemem: „Termin ‘p.’ ma gł. negatywne zabarwienie znaczeniowe i często jest równoznaczny z manipulowaniem wielkimi zbiorowościami ludzkimi przez elity władzy lub grupy polityczne. [...]” (Słownik polityki 1999).

Podsumowując przegląd definicji, należy przyjąć, że w polszczyźnie funkcjonują dwa podstawowe znaczenia analizowanego leksemu.

Szeroka definicja propagandy:

propaganda

(zorganizowane, przemyślane, długotrwałe) rozpowszechnianie, popularyzowanie, szerzenie 4- czego

idei. doktryn, teorii, myśli, poglądów, zachowań społecznych itp.

4. po co

by nakłonić ludzi do zmiany postaw, poglądów itp.; skłonić do konkretnych działań

i w czyim interesie

w interesie nadawcy (jednostkowego albo zbiorowego) lub nadawcy i odbiorcy komunikatu propagandowego 4- w jaki sposób

przez szczególny (staranny, selektywny) dobór treści komunikatu i ukształtowanie jego formy (przez wykorzystanie odpowiednich środków językowych i pozajęzykowych) oraz zastosowanie różnych metod nakłaniania (bezpośrednich lub pośrednich, jawnych lub ukrytych, uczciwych lub nieuczciwych)