Manipulacja w języku1

14 Irena Kamińska-Simaj

terminami naukowymi służącymi do opisania tejże odmiany funkcjonalnej języka ogólnego reprezentowanej przez teksty tworzone i stosowane przez środowisko polityków i ludzi z nimi związanych. Na marginesie moich rozważań pojawi się problem związku analizowanych pojęć z innymi formami oddziaływania na społeczeństwo, takimi jak np. agitacja, reklama, wychowanie.

1. Co to jest propaganda?

Wyraz propaganda pochodzi z lac. propagatio ‘rozkrzewianie’ od pro-pagare ‘szczepić winorośl; krzewić; szerzyć’. Został on użyty w nazwie instytucji religijnej powołanej w 1622 r. przez papieża Grzegorza XV dla opieki nad misjami (Congregatio dc propaganda fide ‘kongregacja szerzenia wiary’) (Słownik Kopalińskiego).

W polskich słownikach i różnego typu tekstach można spotkać następującą rodzinę wyrazów opartą na łacińskim rdzeniu: propagować, propagowanie, propagator, propagatorka, propagatorski; propaganda, propagandowy, propagandowo, propagandowość, propagandzista, propagandzistka, propagandy sta, propagandy stka, propagandówka; (daw.) propagacja, pro-pagacyjny\ (indyw.)propagandować.

Wyraz propaganda tworzy związki składniowe głównie z czasownikami, rzeczownikami i przymiotnikami, przy czym w związkach tych może być zarówno członem nadrzędnym, jak i podrzędnym. W różnego typu tekstach najczęściej można spotkać następujące przykłady lączliwości wyrazu propaganda z innymi wyrazami:

robić    \

uprawiać

szerzyć

głosić

propagandę

prowadzić

organizować

rozwijać

wykorzystać

zwalczać

demaskować

propaganda

propaganda

zajmować się posługiwać się

propaganda

czego (np. założeń partii, muzyki, czytelnictwa, zdrowego odżywiania, sukcesu) na rzecz (np. pokoju, integracji z Europa) przeciwko (np. terroryzmowi, wejściu Polski do Unii Europejskiej)

(jaka, czyja) 1) typologia; 2) ocena

1)    typologia:

polityczna, społeczna, edukacyjna, handlowa, integracyjna, dezinformacyjna, zewnętrzna, wewnętrzna, horyzontalna, wertykalna, bezpośrednia, pośrednia, biała, czarna, poprzedzająca, towarzysząca, werbalna, wizualna itd.;

2)    ocena:

nasza, wroga, szeptana, wywrotowa, burżuazyjna, imperialistyczna, komunistyczna, bolszewicka, kłamliwa, oszczercza, niemiecka, amerykańska itd.

Chcąc ustalić znaczenie leksemu propaganda przeanalizowałam kilkadziesiąt definicji zamieszczonych w polskich słownikach ogólnych, w słownikach terminologii politycznej oraz w podręcznikach z zakresu propagandy i komunikacji społecznej. Poniżej omówię kilka z nich, by ukazać zmiany, jakie zaszły w ciągu kilkudziesięciu lat w rozumieniu tego terminu.

W najstarszym słowniku ogólnym języka polskiego, czyli w Słowniku Lindego, brak hasła propaganda. W Słowniku Warszawskim leksem ten jest definiowany przez odesłanie do hasła propagowanie, które z kolei objaśnione jest przez podanie znaczenia czasownika propagować: „1. rozmnażać, wydawać potomstwo, rozpleniać, rozradzać, krzewić; 2. rozpowszechniać, popularyzować, szerzyć, krzewić, szczepić swoje zasady, zyskiwać dla nich zwolenników, wyznawców, nawracać do nich: p. wiarę, zasady socjalistyczne.” Krótką definicję analizowanego terminu odnajdziemy w Słowniku pod redakcją W. Doroszewskiego: „szerzenie pewnych poglądów, idei, haseł mające na celu pozyskanie kogoś dla jakiejś idei lub akcji”.

W najnowszych słownikach ogólnych do definicji propagandy wprowadzono elementy oceny. Na przykład w Słowniku pod. redakcją B. Dunaja propaganda to „1. rozpowszechnianie jakichś poglądów, haseł ideologicznych, politycznych lub ekonomicznych, mające na celu ukształtowanie określonych, korzystnych dla siebie postaw wśród dużych grup ludzi, manipulo-