Manipulacja w języku2

16 Irena Kamińska-Szmaj

wanic zbiorowa świadomością; agitacja: [...]; 2. pot. pogardliwie, z niechęcią o tekście, wystąpieniu, programie itp. realizującym takie cele, zwłaszcza manipulatorskim, kłamliwym: Wyłącz te propagandę. Bezczelna propaganda. Zalew propagandy.” Trzy znaczenia leksemupropaganda wyodrębniono w Słownika pod redakcja M. Bańki, przy czym pierwsze z nich opatrzono kwalifikatorem: słowo ciasto używane z dezaprobatą. Zgodnie z tym Słownikiem: „1. propaganda to przesadzone lub nieprawdziwe informacje, np. na temat sytuacji w państwie, rozpowszechniane głównie przez środki przekazu, mające na celu kształtowanie postaw i działań społeczeństwa. Słowa często używane z dezaprobata. [...]. Takie oddziaływanie na ludzi polegające na rozpowszechnianiu takich informacji [...]. Takie instytucje prowadzące taka działalność. [...]; 2. propaganda sukcesu [...]; 3. propaganda jakiejś idei, sposobu życia, towaru itp. To ich upowszechnianie.”

W niedużym słowniku terminologii politycznej powstałym na początku dwudziestego wieku zanotowano krótka definicje propagandy: „szerzenie idei politycznych lub religijnych, misje dla szerzenia danych zasad” (Słow-nik 1907). Takie samo znaczenie leksemu propaganda podaje w swoim słowniku J. Bartoszewicz, rozszerzając definicje o znamienny komentarz, którego fragment przytoczę: „Propaganda może być jawna i tajna, uprawniona i bezprawna. Stosownie do rzeczy, które się rozpowszechnia, propaganda może być filozoficzna, religijna, naukowa, polityczna, handlowa itd. [...]. Między nowemi rzeczami, które się propaguje, spotykają się dobre i zle, moralne i niemoralne, mądre i głupie, pożyteczne i szkodliwe. Stosownie do tego i propaganda może być czynem dodatnim lub ujemnym.” (Słownik 1923).

W opracowaniach teoretycznych poświęconych zjawisku propagandy powstałych w okresie międzywojennym dominuje rozumienie propagandy jako działalności publicznej, pozbawionej przymusu i ocenianej najczęściej pozytywnie. Na przykład W. Baliński (1930) podkreśla: „Propaganda ma do czynienia ze sprawami publicznemi, treść jej stanowią często wielkie idee; jej akcja jest pokojowa, etyczna w swej czystej formie, nie skażonej przez połączenie jej z akcjćj agitacyjny lub reklamową.” (s. 9)

W okresie PRL w podręcznikach z zakresu teorii propagandy zwracano uwagę na ideologiczne cele propagandy, na jej klasowy charakter, a ocena jej działań była uzależniona od tego, czy pisano o kłamliwej, oszczerczej propagandzie kapitalistycznej, czy o naszej propagandzie socjalistycznej. Typowe definicje z tego okresu zawierały następujący zespól cech: „Przez propagandę rozumiemy określone przez ideologie zorganizowane i kierowane oddziaływanie na społeczeństwo, celem kształtowania postaw, opinii i zachowań zgodnych z aktualnymi racjami politycznymi.” (Kwiatkowski 1974, s. 13); „zorganizowane działanie polegające na masowym upowszechnianiu określonych poglądów, doktryn politycznych oraz teorii społeczno-politycznych w celu kształtowania opinii, postaw i zachowań w interesie jakiejś klasy lub grupy społecznej.” (Kuśmierski 1987, s. 195).

Pod koniec dwudziestego wieku w polskich opracowaniach politologicznych i słownikach terminologii politycznej w definicjach propagandy pojawia się pojęcie manipulacji i negatywna ocena działań nazywanych tym leksemem: „Termin ‘p.’ ma gł. negatywne zabarwienie znaczeniowe i często jest równoznaczny z manipulowaniem wielkimi zbiorowościami ludzkimi przez elity władzy lub grupy polityczne. [...]” (Słownikpolityki 1999).

Podsumowując przegląd definicji, należy przyjąć, że w polszczyźnie funkcjonują dwa podstawowe znaczenia analizowanego leksemu.

Szeroka definicja propagandy:

propaganda

(zorganizowane, przemyślane, długotrwałe) rozpowszechnianie, popularyzowanie, szerzenie 1- czego

idei, doktryn, teorii, myśli, poglądów, zachowań społecznych itp.

i po co

by nakionić ludzi do zmiany postaw, poglądów itp.; skłonić do konkretnych działań i w czyim interesie

w interesie nadawcy (jednostkowego albo zbiorowego) lub nadawcy i odbiorcy komunikatu propagandowego

4- w jaki sposób

przez szczególny (staranny, selektywny) dobór treści komunikatu i ukształtowanie jego formy (przez wykorzystanie odpowiednich środków językowych i pozajęzykowych) oraz zastosowanie różnych metod nakłaniania (bezpośrednich lub pośrednich, jawnych lub ukrytych, uczciwych lub nieuczciwych)