Manipulacja w języku1

14 Irena Kamińska-Szmaj

terminami naukowymi służącymi do opisania tejże odmiany funkcjonalnej języka ogólnego reprezentowanej przez teksty tworzone i stosowane przez środowisko polityków i ludzi z nimi związanych. Na marginesie moich rozważań pojawi się problem związku analizowanych pojęć z innymi formami oddziaływania na społeczeństwo, takimi jak np. agitacja, reklama, wychowanie.

1. Co to jest propaganda?

Wyraz propaganda pochodzi z łac. propagatio ‘rozkrzewianie’ od pro-pagare ‘szczepić winorośl; krzewić; szerzyć’. Został on użyty w nazwie instytucji religijnej powołanej w 1622 r. przez papieża Grzegorza XV dla opieki nad misjami (Congregatio dc propaganda fide ‘kongregacja szerzenia wiary’) (Słownik Kopalińskiego).

W polskich słownikach i różnego typu tekstach można spotkać następująca rodzinę wyrazów oparta na łacińskim rdzeniu: propagować, propagowanie, propagator, propagatorka, propagatorski; propaganda, propagandowy, propagandowo, propagandowość, propagandzista, propagandzistka, propagandy sta, propagandystka, propagandówka; (daw.) propagacja, pro-pagacyjny, (indyw.) propagandować.

Wyraz propaganda tworzy związki składniowe głównie z czasownikami, rzeczownikami i przymiotnikami, przy czym w związkach tych może być zarówno członem nadrzędnym, jak i podrzędnym. W różnego typu tekstach najczęściej można spotkać następujące przykłady łaczliwości wyrazu propaganda z innymi wyrazami:

robić \

uprawiać

szerzyć

głosić

propagandę

prowadzić

organizować

rozwijać

wykorzystać

zwalczać

demaskować

propaganda

zajmować się posługiwać się

propaganda

czego (np. założeń partii, muzyki, czytelnictwa, zdrowego odżywiania, sukcesu) na rzecz (np. pokoju, integracji z Europa) przeciwko (np. terroryzmowi, wejściu Polski do Unii Europejskiej)

(jaka, czyja) 1) typologia; 2) ocena

1) typologia:

polityczna, społeczna, edukacyjna, handlowa, integracyjna, dezinformacyjna, zewnętrzna, wewnętrzna, horyzontalna, wertykalna, bezpośrednia, pośrednia, biała, czarna, poprzedzająca, towarzysząca, werbalna, wizualna itd.;

2) ocena:

nasza, wroga, szeptana, wywrotowa, burżuazyjna, imperialistyczna, komunistyczna, bolszewicka, kłamliwa, oszczercza, niemiecka, amerykańska itd.

Chcąc ustalić znaczenie leksennt propaganda przeanalizowałam kilkadziesiąt definicji zamieszczonych w polskich słownikach ogólnych, w słownikach terminologii politycznej oraz w podręcznikach z zakresu propagandy i komunikacji społecznej. Poniżej omówię kilka z nich, by ukazać zmiany, jakie zaszły w ciągu kilkudziesięciu lat w rozumieniu tego terminu.

W najstarszym słowniku ogólnym języka polskiego, czyli w Słowniku Lindego, brak hasła propaganda. W Słowniku Warszawskim leksem ten jest definiowany przez odesłanie do hasła propagowanie, które z kolei objaśnione jest przez podanie znaczenia czasownika propagować: „ 1. rozmnażać, wydawać potomstwo, rozpleniać, rozradzać, krzewić; 2. rozpowszechniać, popularyzować, szerzyć, krzewić, szczepić swoje zasady, zyskiwać dla nich zwolenników, wyznawców, nawracać do nich: p. wiarę, zasady socjalistyczne.” Krótką definicję analizowanego terminu odnajdziemy w Słowniku pod redakcją W. Doroszewskiego: „szerzenie pewnych poglądów, idei, haseł mające na celu pozyskanie kogoś dla jakiejś idei lub akcji”.

W najnowszych słownikach ogólnych do defi niej i propagandy wprowadzono elementy oceny. Na przykład w Słowniku pod. redakcją B. Dunaja propaganda to „1. rozpowszechnianie jakichś poglądów, haseł ideologicznych. politycznych lub ekonomicznych, mające na celu ukształtowanie określonych, korzystnych dla siebie postaw wśród dużych grup ludzi, manipulo-