Manipulacja w języku4

22 Irena Kamińska-Szmąj

3. Co (o jest manipulacja?

Wyraz manipulacja (fr. manipulatiori) pochodzi z iac. manipulus ‘naręcze; wiązka; kompania wojskowa’ od manus ‘ręka’ (Słownik Kopalińskiego).

W Słowniku Lindego brak hasła manipulacja. W Słowniku Warszawskim odnotowano dwa znaczenia manipulacji: „1. porządek odbywania roboty, odbywania spraw wszelkich, procedura: [...]; 2. kierowanie czym, prowadzenie interesu, zarząd, zawiadywanie.” Po upływie pół wieku w Słowniku Doroszewskiego zarejestrowano jako pierwsze znaczenie manipulacji', „czynność wykonywana ręcznie, zwłaszcza czynność precyzyjna, wymagająca zręczności i umiejętności”, a jako drugie: „sposób prowadzenia lub załatwiania jakichś spraw”.

W latach siedemdziesiątych słowo manipulacja (wymiennie z manipulowanie) używane jest w różnych opracowaniach z zakresu komunikacji społecznej w znaczeniu nieodnotowanym w słownikach. Nowe znaczenie analizowanego leksemu pojawia się wraz z tłumaczeniami prac autorów zachodnioeuropejskich i amerykańskich. Na przykład w pracy ILI. Schillera Sternicy świadomości (1976) wyraz manipulacja nie tylko pojawia się niemal na każdej stronie tej książki, ale i w różnych odcieniach znaczeniowych narzucanych przez kontekst (np. manipulacja umysłami ludzkimi, wyszukane formy manipulowania, manipulowanie i paczkowana świadomość, manipulacja jest głównym środkiem sprawowania kontroli nad społeczeństwem).

W pełni zideołogizowaną i silnie emocjonalną definicje manipulacji znajdziemy w przetłumaczonej z języka rosyjskiego książce B. N. Bicssonowa (1976):

Manipulacja jest więc ukierunkowanym systemem ideowo-psychologicznego urabiania mas pracujących, permanentnie wprowadzanym przez burżuazję imperialistyczną w drodze wtłaczania do Świadomości tych mas różnego rodzaju mitów, iluzji i przesądów po to, aby zahamować rozwój klasowej, własnej świadomości mas ludowych, aby przeszkodzić im w uświadomieniu sobie własnych podstawowych interesów (s. 13).

Wyraz manipulacja często używany w latach 80. stał się modny w ostatnich latach przede wszystkim dlatego, że w tekstach publicystycznych (także w języku potocznym) chętnie wykorzystuje się go do oceniania działań polityków czy też mediów. W tomie Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy z lat 1985-1992 pod redakcją Teresy Smółkowej (Kraków 1998) odnotowano utworzone od niego takie pochodne wyrazy, jak: manipulacyj-ność, manipulant, manipulator, manipulalorski, manipulowalny oraz złożenie manipulacyjno-policyjny. W słownikach języka polskiego opublikowanych w latach 90. na pierwszym miejscu pojawia się znaczenie manipulacji (nieobecne w Słowniku Doroszewskiego) ujmowane jako „nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy; naginanie, przeinaczenie faktów w celu osiągnięcia własnych korzyści”, na drugim zaś jako „tendencyjna interpretacja faktów i danych w celu udowodnienia własnej tezy, zwykle nieprawdziwej” (Słownik Dunaja).

W latach 80., a zwłaszcza w okresie po 1989 roku w Polsce ukazało się wiele publikacji naukowych poświęconych zjawisku manipulacji, rozpatrywanej w kontekście działań społecznych i rozumianej jako nieuczciwe kierowanie zachowaniami ludzi, oraz manipulacji dotyczącej opisu języka i wykorzystania środków językowych do ukrytego i podstępnego wywierania wpływu na ludzi, czyli manipulacji językiem i językowej (zob. m.in. Gro-dziński 1983, Manipulacja i obrona przed manipulacją 1984, Puzynina 1992, Karwat 1999, Bralczyk 2000, Lewicki, Nowak 2000).

Znaczenie leksemu manipulacja nie jest ustabilizowane. Słusznie zauważa J. Bralczyk (2000):

Niemal wszystko, co mówimy i piszemy, może być przez nieżyczliwych nam słuchaczy i czytelników uznane za manipulacyjne. Wiele zachowań językowych osób, którym nie jesteśmy skłonni wierzyć i ufać, możemy podejrzewać o manipulację. Manipulacja dotyczy przede wszystkim nie środków, lecz relacji między nadawcą i odbiorcą, choć ujawniać się może w konkretnych zachowaniach (s. 249).

W tekstach publicystycznych, ale też i naukowych spotyka się różne wariancje znaczenia słowa manipulacja: od użycia go w funkcji epitetu (działanie nadawcy jest złe, jest nieuczciwe) do skupienia uwagi tylko na jednym elemencie całej sytuacji komunikacyjnej, np. na intencji nadawcy komunikatu, na nierównorzędności ról nadawcy i odbiorcy, na stosowanych środkach językowych. Nieostrość znaczenia wyrazu manipulacja oraz negatywne nacechowanie emocjonalne tego leksemu sprawiają, że użycie go w konkretnych wypowiedziach opisujących działania polityków często uzależnione jest od punktu widzenia osoby oceniającej te działania, od jej upodobań ideologicznych, uwarunkowań instytucjonalnych. Przegląd użyć w różnych tekstach mówionych i pisanych wyrazu manipulacja może budzić wątpliwości, czy słowo to powinno być używane jako termin naukowy, ponieważ w strukturę jego znaczenia wpisane jest wartościowanie, czyli automatycz-