Markiewicz 1

Mariusz Markiewicz (Kraków)

„Jedyna i nieporównywalna?” - normalne państwo europejskie czy może państwo pogranicza?

Miejsce Rzeczpospolitej Obojga Narodów wśród innych państw europejskich od dawna budziło zainteresowanie i prowokowało wiele dyskusji pomiędzy polskimi historykami. Tezy zawarte w tytule mojego wystąpienia są cytatami z takich rozważań badaczy historii Polski. Pytanie czy Rzeczpospolita była krajem jedynym i nieporównywalnym, zadał Antoni Mączak w artykule opublikowanym w rocznicowym numerze Kwartalnika Historycznego w 1993 roku¹. Druga całkowicie przeciwstawna teza została ogłoszona przez Oswalda Balzera w 1915 roku².

Problem odrębności ustroju Rzeczpospolitej pojawił się w okresie sarmatyzmu, gdyż przekonanie szlachty o sprawności państwa i tym, że reprezentowało ono pozytywne wartości było zgodne z opiniami cudzoziemców w XVI stuleciu. Ponadto analizy historyków pokazują typowość mechanizmów państwowych w XVI stuleciu z tymi występującymi na zachodzie Europy³. W okresie sarmatyzmu natomiast szlachta odrzucała negatywne opinie cudzoziemców o stanie Rzeczpospolitej i nadal wierzyła w doskonałość jej ustroju. Widoczne mankamenty przypisywano upadkowi obyczaj ów i zanikowi tępoty obywatelskiej na rzecz prywaty^-a^ózwiązanie widziano w powrocie do starych dobrych obyczajów. Pojawiające się w XVIII stulecia projekty reform nawoływały do zmiany ustroju Rzeczpospolitej, określając je jako nietypowe dla Europy. Np. Stanisław Konarski postulując reformy państwa, przedstawiał systemy polityczne innych krajów europejskich i pokazywał ich zalety. W czasach stanisławowskich pojawiło się powszechne przekonanie o zacofaniu Rzeczpospolitej w stosunku do innych państw europejskich. Związane to było oczywiście z upowszechnieniem się idei postępu, od tego czasu to co starsze niekoniecznie musiało być lepsze. Porównywano stan Rzeczpospolitej z sytuacją krajów zachodnioeuropejskich np. w XV czy XVII stuleciu. Takie przekonanie podkreślało siłą rzeczy inność państwa polsko-litewskiego w osiemnasto-

1

   A. Mączak, Jedyna i nieporównywalna? Kwestia odrębności Rzeczypospolitej w Europie XVI--XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. C., 1993, nr 4, s. 121-136.

2

   O. Balzer, Z zagadnień ustrojowych Polski_% Warszawa 1985.

3

⁵ por. np. A. Wyczański, Polska w Europie, dz. cyt.