P1050252

Aktualne rozczłonkowanie zdania

87

dzieła, a więc o informację w pewnym specyficznym znaczeniu słowa metatekstową.

W wypowiedziach lirycznych opozycja między tematem a rematcm, dokładniej, między stopniem ich informacyjności — jest osłabiona.

W wypadku kiedy nie dochodzi do tego rozszerzenia tekstowego paradygmatu, powtarzające się w liryce nazwy bywają uporządkowane w tematach według określonej samodzielnej kompozycyjno-rytmicznej zasady, jaką jest np. anafora. Takie uporządkowanie wskazuje ponadto na implikowany w dziele podmiot, na pewien zbiór literackich konwencji, wykorzystywanych przez ten podmiot, itp.’

W prozie narracyjnej, na odwrót, zakres paradygmatów tekstowych bywa prawie bezwyjątkowo redukowany. Fikcyjna rzeczywistość, do której tematy wypowiedzeń odsyłają, jest w ramach tego samego następstwa oznaczana przez te same nazwy. Poszczególne kroki, umotywowane choćby wymogami tradycyjnej stylistyki (tzw. „stylistyczne zróżnicowanie"; w prozie modernistycznej, a także w szeregu innych okresów nie ma ono zresztą charakteru normy), dokonują się np. na osi konkretne — abstrakcyjne (jeśli nie może zajść nieporozumienie, powie się np. zamiast Wiera ogólniej: dziewczyna lub — z indeksowym wskazaniem innego uczestnika sceny, który w ten sposób staje się wyjściowym punktem stosunków w przedstawionej rzeczywistości — siostra). Informacyjnie novum takiego przesunięcia, które nie odnosi się do płaszczyzny denotacji, jest bez znaczenia, a nawet żadne.

Wyraźniejsze przesunięcia w ramach paradygmatu dokonują się jednak wtedy, gdy wprowadzenie nowej nazwy jest motywowane przez zmiany w samej denoto-wanej (fikcyjnej) rzeczywistości — o ile te zmiany nie wykluczają możliwości bezpośredniego nawiązania jako takiego. Nowy temat jest w ten sposób w odniesieniu do poprzedzającego tematu lub własnego hipertematu w stosunku metonirnicznym, często synekdochicznym lub podobnym; przykład: Jeździec obejrzał się. Jego ręka zsunęła się do pasa...

Informacja oparta na takich przesunięciach zapewne nie ma charakteru meta-tekstowego; pozostaje w ramach wypowiedzi o przedmiocie, zwłaszcza kiedy przesunięcia między tematami mają oparcie w powszechnie znanych stosunkach między denotatami. Bardziej złożona sytuacja powstaje wtedy, gdy rozczłonkowanie lub stosunki rzeczywistości przedstawionej w temacie nie są powszechnie znane i mówiący musi o nich poinformować i tak właśnie explicite uzasadnić włączenie poszczególnych tematów do jednego tekstowego paradygmatu. W takich wypadkach pojawia się zazwyczaj w nawiązującym wypowiedzeniu tzw. kompleksowy temat, np.: Rzeka zagrodziła im dalszą drogę. Most, który przez nią kiedyś prowadził, został zerwany przez powódź. Charakter takiego elementu wyjaśniającego, w którym eksplikowana jest relacja między tematami, może — ale nie musi — być metatekstowy.

’ Tc specyficzne struktury (można zakładać, że szersza analiza wykryje jeszcze inne, ale i te będą jednak zmierzać znaczeniem do subjektu dzieła) mogą być jednak w konkretnych tekstach lirycznych przesłonięte stylizacją, zbliżającą lirykę np. do opowiadania, przemówienia lub nawet wypowiedzi naukowej czy dialogu. Chodzi nam tu jednak o zjawiska swoiste i charakterystyczne dla danego typu budowy tekstu, a nic o kombinację takich zjawisk.