P1050259

ri8]    Aktualne rozczłonkowanie zdania    93

w nawiązywaniu relacji między zdaniami w ramach zdania złożonego, ale to nie jest przedmiotem naszego zainteresowania.

Następstwa typu RT zajmują mimo to w prozie ważne miejsce — jednakże w typach tekstów, które są dalekie od opowiadania, opisu lub liryki.

Przez łąki w dole rwała po kamieniach czysta rzeka, niczym nie zmącona. Na jej brzegach znad gąszczu łopianu i żywokóstu sterczały tylko stare drzewa [...]. Nigdzie tu nie dymił wysoki komin, a przenikliwa fabryczna syrena nic gwizdała już od brzasku na robotników. Ale pierwsze obieżyświaty pojawiły się już wtedy. W świat i ze świata jeździli jeszcze tylko furmani, do Pragi i jeszcze dalej [...]. Ich wozy [...] grzechotały i klekotały po nędznych drogach w ciągu dnia i o zmroku. Czerwieniała ich latarnia i ginęła wraz z wozem w ciemnościach lasu [...]. Poza tym był świat zamknięty i mało kto o niego zahaczył. (A. Jirasek)

Ten wstępny rozdział historycznej tetralogii klasyka realizmu daje uogólniającą wiedzę o „stosunkach”, ogólnie charakteryzuje styl życia w prowincjonalnym miasteczku na początku ubiegłego wieku. Wzmianka o rzece i jej brzegach na początku cytatu nie stanowi opisu; rzeka funkcjonuje tu tylko jako przykład. W celu popularyzującej informacji dla czytelników wybrana została tekstowa budowa opowiadania pozornie swobodnie przeskakującego z tematu na temat; takie przeskakiwanie jest jednak kierowane intencją i wyborem mówiącego.

Takie „narracyjne”, ogólnie informujące fragmenty mają w prozie, a zwłaszcza w prozie klasycznej, duże znaczenie. Następstwo typu RT zyskuje na znaczeniu wszędzie tam, gdzie autor analizuje i klasyfikuje przedstawiane zjawiska, głównie tam, gdzie zastanawia się nad psychologią swoich bohaterów. Charakterystyczne są cytaty z opowiadania M. Kundery, które skądinąd zmierzają do prostej rejestracji zdarzeń, są więc przeplatane fragmentami zdarzeń z następstwami typu TT:

Wszystko to była dziwna gra. Ta dziwność polegała na przykład na tym [...] — widział przed sobą tylko [...] ciało swojej dziewczyny, którą nienawidził. Nienawiść starła jego zmysłowość [...].

Wspólną cechą tekstu Jirdska i Kundery w cytowanych fragmentach jest ich dyskursywność. U Jiraska jest to dyskursywność opowiadania, objaśniania nieznanych okoliczności; Kundera bezsprzecznie w pewien specyficzny sposób zbliża się do prozy naukowej.

Nie chcemy przez to powiedzieć, że chodzi o prozę artystyczną o niniejszym stopniu swoistego artyzmu niż ta, która jest w narracji lub opisie. Artyzm dla nas nie jest w sposób konieczny związany z jakimiś określonymi cechami budowy tekstu. Proza artystyczna wszystkimi typami tej struktury rozporządza; pochodzenie tych typów jest jednak w ostatecznej instancji pozaartystyczne.

Wydaje się, że dyskursywność jest związana z samą istotą następstwa typu RT. Rematy, czyli właściwe nowe informacje, które przynosi każde wypowiedzenie, są tu zaszeregowane bezpośrednio do łańcucha nawiązań określających rozwój komunikacji — informowania o rzeczywistości. Z wielu możliwych stosunków między zjawiskami denotowanymi wybierane są określone stosunki, a inne pozostają poza uwagą mówiącego i słuchacza. Rzeczywistość jest komentowana, analizowana, koncypowana przez taki wybór stosunków. Mechanizm języ-