P1050257

Aktualne rozczłonkowanie zdania pi] 91

i czasu. Takie konstanty funkcjonują w opisie i w kulisaeh-tcmatach poszczególnych wypowiedzeń jako hipertematy, które są zwerbalizowane i skonkretyzowane w danych czasowych i przestrzennych kulis. Wypowiedź może wyjść od danych czasowych i przestrzennych, mimo że dane te nie nawiązywały do czegoś explicite zawartego w poprzedzającym tekście.

Ta uniwersalna zastosowalność czyni kulisy potrzebnym substytutem tematu, nie tylko w opisie, ale wszędzie tam, gdzie — zwłaszcza na początku tekstu lub nowego następstwa tematycznego, przy przesunięciu uwagi na nowy fragment rzeczywistości — dochodzi do, jeżeli można to tak nazwać, tymczasowego „braku” odpowiedniego tematu. Jednak oprócz tego kulisy funkcjonują także jako środki nawiązania elementarnych związków z tym, co poprzedza. Mamy na myśli przede wszystkim ogólne czasoprzestrzenne dane typu obok, po pięciu lalach itp. Wypowiedzenie — zawierające indeksowe odniesienie do współrzędnych czasowych i przestrzennych poprzedzającego odcinka tekstu i informujące o współrzędnych w następnym odcinku — implikuje w swojej ramie modalnej stanowisko mówiącego niezależne od obu tych współrzędnych, przy czym mówiący jest umiejscowiony w przestrzeni i czasie bliżej wspomnianych, ogólnych przestrzenno-czasowych konstant niż ta rzeczywistość, o której jest mowa w tekście. Mimo to wahałbym się nazwać metatekstowymi wypowiedzenia zawierające kulisy wymienionego typu. W przeciwieństwie do tematycznych przesunięć w tekście naukowym tutaj wskazówki indeksowe stale kierują nas ku denotowanej fikcyjnej rzeczywistości; mówiący bowiem pozostaje w ramach tekstu przedmiotowego.

To dotyczy również częstych wypadków, kiedy z szeroko implikowanej, dokładnie nie wyznaczonej sytuacji wynikają bynajmniej nie kulisy, lecz rzeczywiste tematy wypowiedzeń. Jeżeli mówiący bez jakiegokolwiek komentarza np. nawiązuje do opisu awantury w piwiarni w wypowiedzeniu z tematem sędzia okręgowy... lub nawet po opowiadaniu o oddziale wojskowym użyje wypowiedzenia z tematem zredukowanym do nie wyrażonego zaimkowego podmiotu [oni] (odkomenderowali nas), zakłada u swoich odbiorców znajomość struktur socjalnych zgodnych z wiedzą postaci, o których opowiada. Jest ona w bezpośredniej ustnej komunikacji oczywista; jej implikowanie w tekście literackim wciąga odbiorcę w obręb fikcyjnego świata przedstawionego⁸.

6. Następnym potencjalnym źródłem tematów, które bez oparcia w poprzedzających wypowiedzeniach mogą pojawiać się na którymkolwiek miejscu tekstu prozatorskiego, jest sytuacja samej komunikacji literackiej. Można ją zwerbalizować np. za pomocą wypowiedzenia: Ja, autor (mówiący, narrator), przekazuję wam, odbiorcom (słuchaczom), ten właśnie tekst. Tematy mogą nawiązywać do któregoś z elementów tego implikowanego wypowiedzenia, mianowicie do ja, wy (ty), zdarzenie, lub do jakiegoś innego nieobligatoryjnego elementu.

" Również w opisie może być odczuwana potrzeba eksplicytncgo „wyjaśniania" odpowiednich stosunków i wykorzystanie w tym celu np. tematu kompleksowego, juk już o tym była mowa w wypadku opowiadania; por. 3.2, przedostatni akupit.