P1190719

KOMUNIKATY

COOEmEHHfl

COMMUNICATIONS

LEON JAN ŁUKA (Gdańsk)

KONTAKTY KULTURY WSCHODNIOPOMORSKIEJ Z KULTURĄ ŁUŻYCKĄ I KULTURĄ BAŁTYJSKĄ

W komunikacie niniejszym poświęconym kontaktom kultury wschodniopo-morskiej z kulturami łużycką i bałtyjską omówię tylko niektóre zagadnienia, w nauce dotychczas dostatecznie nie wyjaśnione.

Jeśli więc chodzi o stosunek kultury wschodniopomorskiej do kultury łużyckiej, zajmę się następującymi sprawami: I — datowanie początków kultury wschodniopomorskiej (w świetle nowo uzyskanych materiałów wynika, że przypadają one na późniejszy okres aniżeli dotąd przyjmowano); 2 — charakter ekspansji kultury wschodniopomorskiej (jest to zagadnienie, co do którego wciąż jeszcze istnieje różnica zdań w naszej nauce); 3 — kontakty wymienne kultury wschodniopomorskiej i łużyckiej, w których istotną rolę pełnić musiał bursztyn nadbałtycki. Jestem przekonany, że w dotychczasowej literaturze przedmiotu zbyt mało uwagi poświęcano znaczeniu bursztynu w okresach poprzedzających okres wpływów rzymskich. Bursztyn w kontaktach wschodniopomorsko-łużyckich, a zwłaszcza wschodniopomor-sko-południowoeuropejskich, miał zapewne znacznie większe znaczenie niż się nam to dotychczas zdawało. Ktokolwiek przeglądał magazyny w muzeach bałkańskich łub włoskich, tego musiała zaskoczyć ogromna ilość wyrobów bursztynowych przypadających już na okres halsztacki, wchodzących w skład inwentarzy grobowych, znacznie przekraczająca wyroby bursztynowe halsztackie i lateńskie w muzealnych zbiorach na ziemiach polskich.

Kontakty kultur wschodniopomorskiej i bałtyjskiej omawiam tylko w sposób najbardziej ogólny sygnalizując, że na obszarze między dolną Wisłą a Prcgołą w okresie halsztackim i lateńskim w tworzeniu się obrazu kulturowego wydatny udział miała (poza kulturami bałtyjską i wschodniopomorską) przede wszystkim kultura łużycka.

DATOWANIE POCZĄTKÓW KULTURY WSCHODNIOPOMORSKIEJ

Zagadnienie chronologii początków kultury wschodniopomorskiej wymaga obecnie, po uzyskaniu dalszych materiałów wykopaliskowych, nowego opracowania, w którym by dokonano korekty dawnych, przestarzałych w chwili obecnej poglądów. W dotychczasowych opracowaniach — drukowanych zarówno przed ostatnią wojną, jak i w latach 1945—1960 — przyjęło się zdanie, że pierwszą fazę rozwojową kultury wschodniopomorskiej, znaną pod nazwą fazy wielkowicjskięj, należy datować na okres Hallstatt C (lata 650- 550 p. n. e.). Dopiero ostatnie badania przyniosły zmianę tych poglądów. Pierwszej korekty dotychczasowej chronologii dokonałem¹, opierając się na nowych materiałach, w świetle których można było zaproponować uznanie kultury rozwijającej się w okresie Hallstatt C na Pomorzu Wschodnim za dalszy ciąg grupy kaszubskiej kultury łużyckiej i przesunięcie momentu wydzielenia kultury wschodniopomorskiej do okresu Hallstatt D. Propozycja ta została w cztery lata później przyjęta przez J. Kostrzewskiego². W pracy niniejszej zamierzam naświetlić i uzasadnić konieczność nowego datowania początków kultury wschodniopomorskiej.

Główną przyczyną wydzielenia w okresie przedwojennym kultury pomorskiej na Pomorzu była zmiana obrządku pogrzebowego, polegająca na zastąpieniu grobów kurhanowych występujących w młodszej i najmłodszej fazie epoki brązu w grupie kaszubskiej kultury łużyckiej cmentarzyskami płaskimi z grobami skrzynkowymi, obwarowanymi i bez obwarowania kamiennego. Nie zwrócono jednak wówczas dostatecznej uwagi na fakt, że obok cmentarzysk płaskich nadal jeszcze spotykamy cmentarzyska kurhanowe, datowane na okres Hallstatt C. Należą do nich m. in. cmentarzyska w Gniewinie, pow. Wejherowo³ (dawn. Lębork) lub Cetniewie, pow. Puck⁴. Pominięto też sprawę przeżywania się formy grobu skrzynkowego, występującego na Pomorzu Gdańskim również w końcu epoki brązu, z którego to czasu znanych jest szereg kurhanów zawierających jedną lub więcej skrzyń (np. Siemirowice, pow. Lębork³, Borzestowo, stan. 1, pow. Kartuzy*). Wreszcie zasugerowano się występowaniem nowych form ceramicznych w postaci glinianych popielnic domkowych, jakie w liczbie 9 egz. zostały odkryte głównie na terenie powiatu lęborskiego (Obliwice i Wódka), oraz popielnic „z oczami’’, które miały stanowić prototyp później masowo się pojawiających w kulturze pomorskiej popielnic twarzowych. Odnośnie do popielnic domkowych należy przyjąć, że stanowią one formy, których idea została zapożyczona przez grupę kaszubską kultury łużyckiej z Italii za pośrednictwem Niemiec środkowych. Sądzę, że pogląd taki jest do przyjęcia, tym bardziej że z terenem Italii ludność kultury łużyckiej z ziem polskich nawiązała kontakty już wcześniej. Przypominamy tu import italski w postaci naczynia brązowego z Przestawić, pow. Grudziądz⁷. Gliniane naczynie w formie naczyń wilanowskich, pochodzące z Kolisowizny, pow. Ostróda*, datowane na okres halsztacki, jest dalszym przykładem związków łączących ziemie polskie z Italią. Nie przytaczam tu szeregu dalszych importów, przede wszystkim wyrobów metalowych, które mogłyby potwierdzić istnienie stosunkowo ożywionych kontaktów wymiennych łączących ziemie polskie z Italią. Natomiast co do naczyń „z oczami” uważam (wbrew W. La Baume’owi)», że nie muszą one stanowić prototypu popielnic twarzowych, tym bardziej że w kilku znanych nam wypadkach

* — z M.K.A.S., t. n

I