P1190722

150 LEON JAN ŁUKA

Bursztyn miał dla obu interesujących nas w tej chwili kultur jeszcze inne, daleko poważniejsze znaczenie. Dzięki bowiem eksportowi surowca i wyrobów bursztynowych na południe Europy zarówno kultura wschodniopomorska, jak i kultura łużycka nawiązały ściślejsze kontakty z Europą południową — Italią, krajami wschodnioałpejskimi oraz z terenami położonymi nad północno-wschodnim Adriatykiem. Kultura wschodniopomorska ponadto nawiązuje kontakty z basenem Morza Śródziemnego i Czerwonego, jak by o tym świadczyć mogło występowanie w grobach tej kultury muszel Kauri.

Mapa importów pochodzenia italskiego i wschodnioalpcjskiego w okresie halsztackim¹⁹ wyraźnie wykazuje, że cały obszar ziem polskich położony na zachód od dolnej Wisły, środkowego biegu Warty, Prosny i górnego biegu Wisły, zamieszkany przez kilka grup kultury łużyckiej, był pod potężnym wpływem kultury halsztackiej, a obszar pozostały, tj. na wschód od wytyczonej powyżej linii, ulegał wpływom trackim na południowym wschodzie lub bałtyjskim na północnym wschodzie. Pozostawianie części obszaru zajętego przez ludność kultury łużyckiej oraz wschod-niopomorsldej pod wpływem kultury halsztackiej miało doniosłe znaczenie dla rozwoju kultury łużyckiej. Już pobieżna analiza stosunków panujących na terytorium kultury łużyckiej w okresie halsztackim wykazuje znacznie wyższy poziom rozwoju. Zauważyć też można szybsze tempo przemian niż na pozostałych obszarach ziem polskich. Obserwuje się tu znaczną przewagę w zakresie produkcji wyrobów metalowych. Na Śląsku, w Malopolsce zachodniej, na Kujawach oraz w Wielkopolsce, a częściowo także na Pomorzu Wschodnim i Zachodnim, rozwija się wcześnie wytwórczość wyrobów żelaznych oraz doskonali obróbka brązu. Tereny te przodują także w garncarstwie, które uzyskuje wysoki poziom; wystarczy tu przypomnieć śląską i południowowiclkopolską ceramikę malowaną, wschodniowielkopolską ceramikę inkrustowaną czy wschodniopomorskie popielnice twarzowe. Stosunkowo szybki rozwój stosunków produkcyjnych na zachodnich połaciach ziem polskich sprawia, że tereny te coraz bardziej wyprzedzają pod względem gospodarczym pozostałe grupy kultury łużyckiej, rozwijające się w warunkach mniej korzystnych na wschodzie Polski.

Należy jeszcze dodać, że raz zawiązane kontakty ziem polskich z krajami Europy południowo-zachodniej trwać będą nadal w okresie rzymskim, przyczyniając się walnie do znacznego rozwoju kultury oksywskiej i przeworskiej.

STOSUNEK KULTURY WSCHODNIOPOMORSKIE! DO KULTURY ZACHODNIOBALTYJSKJEJ

Opracowanie stosunków panujących między kulturą wschodniopomorską a za-chodniobałtyjską nastręcza w chwili obecnej sporo trudności wynikających przede wszystkim z niedostatku badań na stanowiskach kultury zachodniobałtyjskiej. Kultura ta znana jest ze stanowisk położonych na prawym brzegu dolnej Wisły, na Wysoczyżnie Elbląskiej, Warmii, zachodnich i wschodnich Mazurach oraz na te-

renie Natangii, Sambii i Nadrowii, natomiast najdalej na północny zachód wysunięte stanowiska kultury wschodniopomorskiej znane są z Wysoczyzny Elbląskiej i Warmii. W świetle posiadanych dziś materiałów i ich opracowań, dokonanych głównie przez J. Kostrzewskiego²⁰ i J. Antoniewicza²¹, wynika, że znaczna liczba stanowisk typu osadniczego oraz skarbów odkrytych i zbadanych w okresie przed-i powojennym wykazuje równorodność form należących do kultur: wschodniopomorskiej, bałtyjskiej i grupy warmińsko-mazurskiej kultury łużyckiej. „Czyste” stanowiska kultury wschodniopomorskiej nie przekraczają Wysoczyzny Elbląskiej i Warmii, a „czyste" stanowiska kultury zachodniobałtyjskiej znane są tylko z Natangii, Sambii i Nadrowii. Natomiast cały obszar zachodnich i wschodnich Mazur stanowi rejon wzajemnego oddziaływania trzech wspomnianych powyżej kultur, przy czym elementy łużyckie i zachodniobałtyjskie mają znaczną przewagę nad wschodniopomorskimi. W okresie lateńskim dochodzą tu jeszcze wpływy kultury grobów kloszowych, co niekiedy utiudnia jeszcze bardziej określenie etnicznej przynależności badanych stanowisk.

Wzajemne oddziaływania kultur wschodniopomorskiej i zachodniobałtyjskiej są uchwytne zarówno na terenie osad, cmentarzysk, jak i w skarbach. W osadach i grobach wyrażają się one przede wszystkim w różnorodności materiału ceramicznego, przy czym formy pomorskie w postaci dwustożkowatych dzbanów z długim taśmowym uchem i naczyń jajowatych z chropowatą i gładzoną powierzchnią występują wspólnie z ceramiką zachodniobałtyjską, głównie z naczyniami o półkolistym dnie. Fragmentaryczność zachowanego w osadach materiału ceramicznego nie pozwala na dokładne określenie proporcji wzajemnego oddziaływania wspomnianych kultur w zakresie ceramiki. Dodać tu jeszcze należy, że na prawym brzegu dolnej Wisły, na Wysoczyżnie Elbląskiej oraz na zachodnim skraju Wysoczyzny Kaszubskiej występują wspomniane formy bałtyjskie w znacznie mniejszej ilości aniżeli na Mazurach. Z drugiej strony z Sambii znamy 7 popielnic twarzowych przejętych z kultury wschodniopomorskiej, tam też przyjęły się stożkowate pokrywy z zakładką, naczynia gruszkowate oraz niektóre wschodniopomorskie wątki zdobnicze, np. ornament pseudosznurowy. Oprócz ceramiki znamy na terenie Sambii wyroby brązowe pochodzenia wschodniopomorskiego, jak naszyjniki z brodawkami, naszyjniki otwarte o przekroju ośmiograniastym, naszyjniki kabłąkowate odmiany A, szpile z łabędzią szyjką oraz szczypce z przesuwką. Natomiast z wyrobów brązowych pochodzenia zachodniobałtyjskiego, znalezionych na obszarze Pomorza Wschodniego, należy wymienić siekierki brązowe z tulejką, odkryte z jednym okazem siekierki typu warmińsko-zachodniomazurskiego w Opaleniu, pow. Tczew, naszyjniki kabłąkowate odmiany B oraz brązowe kolczyki spiralne o powrotnym zwoju, znane z grobów skrzynkowych odkrytych w Elblągu. Pewne oddziaływania kultury wschodniopomorskiej na kulturę zachodniobałtyjską widoczne są też w zakresie obrządku pogrzebowego. Mianowicie od okresu halsztackiego przyjmują się w kulturze zachodniobałtyjskiej groby skrzynkowe, stawiane w kurhanach.