P1190720

146 LEON JAN ŁUKA

(np. Smażyno, poiv. Wejherowo, Czarlina, po w. Kościerzyna) pokrywy należące do lego rodzaju naczyń mają identyczne otwory, co sugeruje, że naczynia te przed użyciem w charakterze popielnic pełniły rolę naczyń kuchennych, a umieszczone w nich i w pokrywach otwory miały ułatwić wsunięcie w nie drewnianych zatyczek dla zapobiegnięcia przesuwania się pokrywy. Tymczasem występujące w okresie Hallstatt D w wielkiej ilości popielnice twarzowe były wyrabiane wyłącznie dla celów pochówkowych i nigdy nie występują w osadach.

Z kolei należy się zająć pozostałym inwentarzem, wchodzącym w skład grobów pomorskich datowanych na wczesny okres halsztacki. Trzeba tu od razu przypomnieć, że od dawna w nauce podkreślano duże podobieństwa widoczne między materiałami ze stanowisk kultury wschodniopomorskiej okresu Hallstatt C i kultury łużyckiej. Podobieństwa te widoczne są zwłaszcza w materiałach z osad.

Jeśli dioda o ceramikę, obie kultury posługują się formami dwustożkowatymi z mniej lub więcej zaokrąglonym załomem brzuśca, niekiedy zdobionymi ornamentem paznokciowym, naczyniami w przybliżeniu kulistymi, czy też amforami o dwóch uchach. W grobach naczynia tc nakrywają płaskie pokrywy obejmujące lub wpuszczane.

Silne podobieństwa widoczne są również w metalurgii. Na przykład bransolety brązowe wykonane z taśmy poprzecznie żłobkowanej, występujące pod koniec epoki brązu, trwają jeszcze nadal we wczesnym okresie halsztackim (Gościcino, pow . Wejherowo¹⁰). Proste szpile brązowe z karbowanymi poprzecznie główkami występują stosunkowo licznie w obu interesujących nas kulturach. To samo można powiedzieć o naszyjnikach wykonanych z cienkiego drutu brązowego z końcami spłaszczonymi i zwiniętymi w uszka, które przeżywają się również w okresie halsztackim.

Podkreślone wyżej podobieństwa, zachodzące zarówno w obrządku pogrzebowym. jak w ceramice i metalurgii grupy kaszubskiej kultury łużyckiej epoki brązu oraz dotychczas wyróżnianej kultury wschodniopomorskiej okresu Hallstatt C — upoważniają do wysunięcia tezy, te początki tej kultury należy umieszczać w okresie Hallstatt D. W okresie wcześniejszym (Hallstatt C) wciąż jeszcze trwała na Pomorzu Gdańskim kultura łużycka.

CHARAKTER PRZESUNIĘCIA SIĘ KULTURY WSCHODNIOPOMORSKIEJ NA POŁUDNIE OD NOTECI

Ludność kultury wschodniopomorskiej w okresie swego największego rozkwitu, przypadającego na okres Hallstatt D, decyduje się na przekroczenie doliny Noteci, stanowiącej naturalną granicę z terytorium zamieszkałym przez pobratymczą ludność kultury łużyckiej. Mniej więcej od połowy V w. p. n. e. śledzimy powstuwanie szeregu stanowisk kultury wschodniopomorskiej na terenie północnej Wielkopolski. usytuowanych niekiedy w pobliżu punktów osadniczych kultury łużyckiej.

W ciągu wieków IV —U następuje dalsze rozprzestrzenianie się stanowisk kultury wschodniopomorskiej na pozostałe obszary naszego kraju.

W nauce przez długi okres przyjmowano, że przesunięcie się ludności kultury wschodniopomorskiej na południe miało charakter inwazji zbrojnej. K. Tymieniecki przyrównywał je do wędrówki Dorów". Jednakie w ostatnich latach pojawiły się w nauce polskiej glosy, poddające w wątpliwość dokonanie ekspansji przez ludność kultury wschodniofiomorskiej. W. Hensel¹² kilkakrotnie postulował konieczność ponownego zbadania charakteru przesunięcia się części ludności kultury wschodnio-pomorskicj na terytorium zamieszkałe przez przedstawicieli kultury łużyckiej, a piszący te słowa¹³ przytoczył szereg argumentów, które mają przemawiać za pokojowym charakterem przesunięcia się kultury wschodniopomorskiej na południe od Noteci. Postaram się raz jeszcze rozważyć tę kwestię.

Pierwsze stanowiska kultury wschodniopomorskiej w Wielkopolsce są datowane — jak już wspomniano — na V w. p. n. e. W tym czasie na linii przejścia ku środkowej Warcie rozwijają się w pełni osiedla obronne kultury łużyckiej, takie jak Biskupin czy lzdebno, pow. Żnin, Sobiejuchy, pow. Szubin, osiedle obronne na wyspie Jeziora Komorowskiego, pow. Szamotuły, czy Smuszewo, pow. Wągrowiec. Jest rzeczą znamienną, że na żadnym z tych osiedli nie napotkano w trakcie badań śladów zajęcia ich lub zniszczenia przez ludność kultury wschodniopomorskiej, a przecież wszystkie one leżą na drodze prowadzącej z Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski. Również osiedle obronne kultury łużyckiej w Kamieńcu, pow. Toruń", nie dostarczyło — jak wiadomo — materiałów przynależnych do kultury wschodniopomorskiej; zostało ono spalone prawdopodobnie przez wojowników scytyjskich. Trudno sobie wyobrazić, aby ludność kultury wschodniopomorskiej, dokonując zbrojnej inwazji na teren północnej Wielkopolski, nie pokusiła się o zajęcie wspominanych osiedli, mogących stanowić poważne zagrożenie dla przybyszy z północy.

Sprawa następna, którą muszę tu poruszyć, to rezultaty obserwacji poczynionych nad inwentarzem cmentarzyska kultury łużyckiej odkrytego w Gorszewi-cach'5, pow. Szamotuły, datowanego na okres halsztacki (Hallstatt C, D). Jak wynika z uzyskanych na tym cmentarzysku materiałów, ludność użytkująca to cmentarzysko utrzymywała przez cały okres halsztacki rozlegle kontakty wymienne, m. in. również z terenem Pomorza, jak o tym świadczyć by mogły liczne ozdoby bursztynowe wchodzące w skład inwentarzy grobów. O utrzymywaniu kontaktów przez ludność kultury łużyckiej z Pomorzem Gdańskim świadczą ponadto liczne znajdowane na Pomorzu wyroby ceramiczne czy metalowe, będące naśladownictwem przedmiotów wyrabianych przez ludność kultury łużyckiej, oraz importowane przez mieszkańców Wielkopolski wyroby brązowe pochodzenia pomorskiego (jak np. nagolennik brązowy odkryty w Środzie Wlkp.), a także występujące w Wielkopolsce stosunkowo liczne napierśniki brązowe, powstałe w pomorskich warsztatach metalurgicznych. Kontakty te nie byłyby do pomyślenia w czasach niespokojnych, przypadających na okres domniemanej inwazji ludności kultury wschodniopomor-