Problem ślepoty rodzajowej w filozofii M Foucaulta

46

jednak sam Foucault „pozostaje ślepy na te dyscypliny, które produkują szczególnie kobiecą modalność cielesności" (1990: 65). Celem badań Sandry Bartky jest więc wyjaśnienie tych praktyk dyscyplinarnych, które nadają ciałom biologicznych kobiet gender rozumianą jako płeć społeczną i kulturową oraz zastanowienie się nad społecznymi konsekwencjami budowania tożsamości wokół płci biologicznej:

Przeoczenie form podporządkowania, narzucanych kobiecemu ciału przez płeć kulturową [eugender - A.Z.], jest sposobem utrwalania milczenia i poczucia bezsilności tych, na które owe dyscypliny zastały nałożone. Dlatego, mimo że w krytyce władzy Foucaulta pobrzmiewa nuta wolności, jego analiza jako całość reprodukuje seksizm właściwy zachodniej teorii politycznej. (65)

Kobiecość czy męskość są tworami sztucznymi, konstruktami nałożonymi na biologiczną pleć: „Rodzimy się kobietami lub mężczyznami, ale nie męskimi czy kobiecymi. Kobiecość jest czymś sztucznym, pewnym osiągnięciem" (1990: 65). Zadaniem, jakie stawia przed sobą Bartky jest analiza praktyk dyscyplinarnych, których celem jest: wyprodukowanie dała o określonym rozmiarze i kształcie; wyrobienie specyficznych gestów, postaw i sposobów poruszania się; przedstawianie ciała jako ozdobnej powierzchni (65). Należy postawne pytanie nie tylko

0    charakter tych praktyk, ale również o to, w jaki sposób są one ustanawiane, kto je narzuca, jaki wpływ mają one na poczucie tożsamości kobiet. Trzeba również spojrzeć na owe praktyki w perspektywie nowoczesnej władzy patriarchalnej.

Charakterystycznym rysem współczesnego wzorca kobiety zachodniej jest, rozpowszechniana przez środki masowego przekazu, smukła

1    wiotka sylwetka. „Tyrania szczupłości", jako współczesna praktyka dyscyplinarna, która za przedmiot swego oddziaływania obrała sobie zwłaszcza kobiety¹, od kilku dziesięcioleci spędza sen z powiek milionom kobiet Zachodu w różnym wieku². „Technologia kobiecości" (Bartky 1990: 71-72) obejmować może przeróżne praktyki, nakierowane na świadome kształtowanie dała i zachowania. Ciało może zostać poddane diecie, ćwiczeniom fizycznym, spłaszczeniom lub uwypukleniom wybranych części ciała lub ingerencji chirurgicznej wyłącznie ze względów estetycznych. Ciało kobiety stanowi również powierzchnię do ozdabiania - makijaż, fryzura, ubiór są nośnikami określonych kodów kulturowych definiujących znaczenie „kobiecości". Modyfikowanie zachowania polega na doborze gestów, mimiki twarzy, sposobu wypowiadania, języka właściwego dla kulturowej idei „kobiecości". Wzrok kobiety powinien wyrażać skromność i nie może być wyzywający. Inne kody mimiki twarzy obowiązują kobiety, a inne mężczyzn - kobiety o wiele częściej się uśmiechają. Istnieją też różnice między kobietami i mężczyznami w odnajdywaniu się w przestrzeni czy sposobie jej zawłaszczania - kobiety starają się swoim ciałem zabrać jak najmniej miejsca, traktują też otaczającą je przestrzeń jako zamkniętą całość, dla mężczyzn zaś przestrzeń ma charakter otwarty, czują się oni w niej swobodnie³.

Wizerunek perfekcyjnego kobiecego ciała rozpowszechniany przez środki masowego przekazu stanowi rodzaj lustra, w którym, chcąc nie chcąc, przeglądają się kobiety w różnym wieku, o różnym poziomie wykształcenia i różnym statusie ekonomicznym. Taki wizerunek jest również elementem „technologii kobiecości", która z jednej strony pokazuje jak daleko nam do „ideału", uświadamiając nam tym samym „braki", z drugiej strony, podpowiada, co należy uczynić, aby ów ideał osiągnąć. Kulturowa i społeczna kobiecość jest sprzężona z reżimem zinstytucjonalizowanego heteroseksualizmu, który implicite zakłada, że kobieta powinna w oczach mężczyzny wyglądać atrakcyjnie, a co znaczy „atrakcyjnie" jest już kulturowo dookreślone. Jak pisze Bartky: „We współczesnej patriarchalnej kulturze panoptyczny męski koneser zamieszkuje w świadomości większości kobiet: stoją one nieustannie wystawione na jego wzrok i poddane są osądowi. Kobieta zamieszkuje ciało takie, jak widzi je ktoś inny - anonimowy patriarchalny Inny" (1990: 72). Istotną cechą władzy dyscyplinarnej nakierowanej na wytwarzanie „kobiecości" w ciałach kobiet jest również jej rozproszenie i anonimowość. Rozproszenie polega na powszechności wplecionego w szersze praktyki społeczne wizerunku kobiecości jako antytezy męskości, w którym dominującą rolę gra atrakcyjność seksualna kobiety. Anonimowość wynika zaś z tego, że o ile trudno wskazać źródła produkcji takiego wzorca kobiecości, o tyle bez większego kłopotu możemy odnaleźć miejsca jego reprodukcji.

Mimo że niewątpliwą zaletą koncepcji Foucault jest to, że pozwala na uniknięcie pułapki esencjalizmu czy biologizmu, jednak, jak uważa Lois MacNay (1992), rodzi ona pewne teoretyczne problemy, które stają się wyjątkowo wyraźne, gdy Foucaultowską koncepcję władzy będziemy próbować przenieść na grunt feminizmu. Pierwszy problem dostrze-

1

Stopniowo problem ten zarzyna również dotyczyć mężczyzn.

2

' Od ćwiczeń typowo siłowych do subtelnych ćwiczeń mimiki twarzy, które mają chronić przed procesami starzenia się.

3

Niemiecka fotografka, Mariannę Wex, wykonała blisko dwa tysiące zdjęć kobiet i mężczyzn, które dokumentują stosunek do przestrzeni zależnie od pici osoby fotografowanej. Analiza tych zdjęć potwierdza tezę, zgodnie z którą pleć określa sposób odnajdywania się i poruszania w przestrzeni (Bartky 1990: 68).