scan

MYŚLI WSPÓŁCZESNEJ

ciwne wartości — to z konieczności musi on uchybić wartości czystości, która tkwi w instynktownym odrzucaniu wszystkiego, co przeciwne wartości. Czystość, która może być poważną siłą moralną, która tkwi w izolowaniu się i odwróceniu się od wszystkiego, co jest złe — musi niechybnie utracić len, kto kroczy przez tysiące konfliktów i trudności życiowych, kto jest obciążony winą, a mimo to posiada wysoką wartość pełni.

Od czasów Nietzschego znamy jeszcze jedną wielką sprzeczność w sferze wartości: między miłością bliźniego (Naehstenlicbe) a miłością do najdalszych (Fcmstenliebe). Wysoka wartość miłości bliźniego, która wyraża naturalne związanie ludzkiego dążenia z osobą znajdującą się najbliżej, jest cnotą zakreśloną jeszcze zbyt wąsko. Miłość bliźniego nie dostrzega przyszłości. Jeśli chcemy mieć na oku pomyślność przyszłych pokoleń, jeśli my, żyjący, chcemy czuć się odpowiedzialnymi za tych, co będą żyli. to miłość bliźniego, która niegdyś powstała z przezwyciężenia egoizmu, musimy z kolei przezwyciężyć przez miłość do najdalszych. Musimy uznać wartość tej cnoty, niedawno ujrzanej przez Nietzschego. Ponieważ jednak nie możemy wraz z nijji zanegować miłości bliźniego, ukazuje się nam tutaj dalsza antynomia.

Tak więc w dziedzinie etyki napotykamy wielkie trudności. Nie może to wprawdzie dziwić, jeśli zważyć, że problem wartości zaczęto poruszać dopiero od czasów Nietzschego i żc dopiero dzięki bardzo zasłużonej pracy Maxa Schelcra z początku XX wieku uzyskano wgląd — także tylko ograniczony — w świat wartości. Ciągle jeszcze odnosi się do nas powiedzenie Nietzschego: Jeszcze dzisiaj nie wiemy, co jest dobre i złe.

Jako aktualny problem etyki znamy również problem „relatywizmu aksjologicznego”, który wyłonił się już u sofistów. Rozumie się przez to taki fenomen, że z biegiem czasu moralność ulegała stałej zmianie, tak iż istnieje wiele moralności. Każda poszczególna moralność wierzy przy tym, że jest jedynie słuszna i że wiadomo jej, co jest dobrem. Szereg następujących po sobie moralności przeważnie zaczyna moralność skoncentrowana na męstwie, która panuje w wojowniczym, młodzieńczym stadium ludów i tłumaczy się koniecznością zdobycia znaczenia w stosunku do sąsiednich ludów. Jeśli polem dokonało się wewnętrzne ukształtowanie się społeczności. zaznacza się hegemonia innych wartości, np. sprawiedliwości. Dalej następuje może poświęcenie się, miłość bliźniego itd. Szczególnie uderzająca jest zmiana moralności w trakcie rewolucji, np. francuskiej, i w ogóle w epoce oświecenia.

Fenomen ten pokazuje, że nasze podstawowe pytanie nie powinno brzmieć jedynie tak: ..Co jest dobrem?”, ale również: „Po czym

I.uznajemy dobro?”. Musimy też dalej pytać, skąd wartości czerpią prawo wiązania nas swymi kategorycznymi żądaniami, abyśmy odczuwali i działali inaczej niż dotychczas? Czy nie roszczą sobie pretensji do autorytetu, który im nie przysługuje? One same nie mają przecież mocy urzeczywistniania swych wymagań. Nie wystarczy odpowiedzieć na te pytania wskazując na tradycję i konwencję. Gdy r/to wiek stanie się krytyczny, wówczas musiałaby zniknąć siła wymagań wartości, oparta na takich tradycjach. Ufundowanie wartości w woli Boga również pomaga w zasadzie niewiele; jeśli nakazy, które ustanawia wola Boga, nic przekonają człowieka, to człowiek nie będzie im posłuszny, lecz raczej zbuntuje się przeciwko nim. Okazuje się, że zasady aksjologiczne (Wcrtprinzipien) mogą uzyskać nad nami władzę tylko wtedy, gdy sami pojmiemy ich uprawnienie, gdy naszemu poczuciu wartości wydadzą się uprawnione właśnie v/ taki sposób, w jaki przystępują do nas ze swymi wymaganiami. Poczucie wartości jest więc instancją decydującą. Samo pouczenie nic pomaga w dziedzinie moralności; człowieka można tutaj pouczać jodynie o tyle, o ile jego własne poczucie wartości godzi się na to, czego się go uczy. Pouczenie nie może niczego narzucać świadomości, tocz tylko wydobyć z niej to, co już się w niej zawiera. Oznacza to jednak, żc zasady aksjologiczne można poznać jedynie a priori.

Jednakże ten aprioryczny wgląd jest spowodowany przez fakt (Vorgang) aposterioryczny, mianowicie przez to, że człowiek spotyka się w życiu z rzeczywistością nasyconą wartościami, z odbiciem (Auswirkung) zasad aksjologicznych. Często wartość [pozytywna] zostaje uchwycona właśnie za pośrednictwem (in) swojego przeciwieństwa, wartości negatywnej. Tak np. przed ucznic?m może otworzyć się wartość sprawiedliwości, gdy jego kolega został potraktowany niesprawiedliwie przez nauczyciela. W tym wypadku dana jest wartość negatywna, ale naocznie [zostaje] uchwycona wartość [pozytywna].

Naturalnie nie każdy i nie zawsze może zobaczyć wartość. Wiele wartości domaga się raczej zaawansowanego, dojrzałego stadium człowieka, aby mogły zabłysnąć w poczuciu wartości. Tak jest z miłością bliźniego. Trzeba psychicznej dojrzałości, aby przezwyciężyć naturalny egoizm — który również ma swoją wartość, chociaż nie bardzo wysoką — i być dla innych ludzi takim, że oznacza się dla nich nie wrogą siłę, ale wartość. Także niezawodność (por. Nietz-, he: "Człowiek jest zwierzęciem, które może przyrzekać*) stanowi wysoką wartość, która nie jest człowiekowi wrodzona, lecz którą on może nabyć dopiero z biegiem czasu. Gdy jednak człowiek uchwycił już kiedyś pewną wartość, gdy wie, że wierność, niezawodność, sprawiedliwość itd. są wartościowe, wtedy nie może już zapomnieć

1429