SNV36596

OŚWIECENIE 375

„wyjście ludzi ze stanu niesamodzielności przez nich samych zawinionego**.

W czasach późniejszych termin ten stal się słowem najchętniej stosowanym jako określenie epoki Wprawdzie początkowo konkurował z kilkoma innymi terminami: okres racjonalizmu, klasycyzmu, wiek filozoficzny, lub też z pojęciami obejmującymi jego cząstki — jak np. w Polsce nazwa „czasy stanisławowskie**. Nie był też jednoznacznie rozumiany: raz używano go w znaczeniu wąskim, obejmującym tylko najradykal-niejsze zjawiska ideowe, kiedy indziej traktowano jako nazwę epoki i wszystkich mieszczących się w niej zjawisk. Stopniowo jednak nastąpiła z jednej strony eliminacja konkurencyjnych terminów (lub też podporządkowanie nadrzędnemu wobec nich pojęciu oświecenia), z drugiej strony rozumienie jego zaczęło zdecydowanie ewoluować w kierunku pojmowania go jako całościowej formacji kulturowej.

Geneza i historyczne usytuowanie formacji Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od w. XVI kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z teudalizmem. W zapleczu tego kryzysu stało wyrodnienie instytucji i struktur społeczeństwa feudalnego oraz formowanie się wewnątrz niego form kapitalistycznych, związanych z rozwojem liczebnym oraz wzrostem rangi ekonomicznej i społecznej mieszczaństwa. Kryzys dotychczasowych struktur, instytucji i związanych z nimi wartości oraz pojawienie się nowych zjawisk społecznych narzuciły szereg problemów, wokół których zaczęły toczyć się dyskusje. One zadecydowały o wyodrębnieniu saę społeczności zainteresowanych nową problematyką — w osobną formację kulturową.

Pierwsze przejawy oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII w. w Anglii. Rok 16$$ — to bezkrwawa rewolucja, która umożliwiła mieszczaństwu współwładzę i uczyniła z konstytucyjnej Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. W następnym roku ukazał się List o tolerancji J. Locke*a, pierwsze z dzieł tego filozofa zawierających w zarysie cały program oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji (od teoriopoz-aawcKgo empiryzmu przez dciim po polityczny liberalizm i teorię podziału władz) Za umowną cezurę oświecenia we Francji przyjmuje się r. 1715 - datę śmierci Ludwika XIV. Apogeum oświecenia francuskiego przypada na połowę wieku, na okres działalności Vołtaire'a (-* woł-Knamzmk i. J. Rousseau (-» nmounk D. Diderota i całego „obozu fifonofow'*. W monarcha Bartonów jednak — w przeciwieństwie do Angła - nowe myśk rozwijały aę w państwie o ustroju jaskrawo sprzecznym t ideami wyzna wanymt przez oświeconych. Panujący we Francji absolutyzm rozpoznawał teorie i działalność filozofów jako wrogie. Sam jednak był w stanie kryzysu, który sprawił, iż instytucje monarchii absolutnej miały w poważny sposób nadwątloną możliwość egzekutywy, nie mogły też przeszkodzić rozwojowi najbardziej podważających je teorii Mimo pewnych form represji, stosowanych wobec twórców, nie udało się zatrzymać wzrostu ich autorytetu w społeczeństwie. Opinia publiczna z kolei potrafiła wywierać w ich obronie skuteczne presje na najwyższe ośrodki władzy. Oświecenie francuskie było znacznie bardziej niż w Anglii radykalne i aktywne. „Obóz filozofów** stał się swego rodzaju partią polityczną, a jego działalność zaowocowała w końcu XVIII w. rewolucją francuską.

W innych krajach Europy (z wyjątkiem Holandii i Polski) panował absolutyzm. Był on jednak znacznie mniej przeżyty, mógł jeszcze wchodzić z siłami oświecenia w pewne u-kłady, czego rezultatem stał się w Austrii, Prasach i Rosji tzw. „oświecony absolutyzm* a na forum towarzyskim przyjaźń Fryderyka II z Volcaireem i Katarzyny II z Diderotem. Oświecenie w tych krajach Europy nie przyjęło tak zaawansowanej i radykalnej postaci, jak we Francji, stąd łatwiejsze było porozumienie i adaptacja doń licznych form i instytucji feudalnego pochodzenia.

W Polsce — w przeciwieństwie do Francji czy Niemiec — kryzys, z którego narodziło się oświecenie, dotyczył nie monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu (-»sannatyzm). Spowodowało to odmienność polskiego oświecenia w stosunku do Zachodu, polegającą na tym. iż cały szereg dążeń i wartości charakterystycznych dla tej formacji nie był tu nowością. Nie trzeba było wałczyć

0    wprowadzenie wolności, ale o nową jej wykładnię i praktykę. Nie trzeba było zabiegać o usankcjonowanie równości, tylko zerwać z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem. Nie istniała potrzeba krytykowania monarchii w imię zasady podziału władz, bo od dawna istniał ta parlamentaryzm, a suwerenem był naród szlachecki zjednoczony w Rzeczpospolitą. Istniała natomiast nagląca konieczność uzdrowienia tej Rzeczpospolitej, wyciągnięcia jej z anarchii

1    uczynienia rządną. Gdy więc w całej Europie ogólną tendencją oświecenia było ograniczenie władzy oentralnq. poddanie jq kontroli narodn i uczynienie odpowiedzialną przed mm. w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia lej władzy. Ponieważ zaś sprawa była paląca. Polsce gronka bowiem utrata suwerenności głównym problemem stała się sprawa reformy państwa, zagadnienia polityczne narzucały zdecydowane piętno uyń polskiej XVUI stulecia. Hasło naprawy Rzeczypospolitej szalo