`172,173

172. Malara uzależnienia

czenia różnych zachowań i uczuć, może ona prowadzić do zwiększenia poczucia bezradności i bierności samego użalę"';' nionego.

Modele behawioralne również oparte są o różne teorie Klasyczne uwarunkowania znane są dzięki badaniom Paw Iowa. jeśli psu pokaże się pokarm (bodziec bezwarunkowy),| wywoła to u niego wydzielanie śliny (reakcja bezwarunko wa). Jeśli podawaniu psu pokarmu towarzyszy dzwonek (1 dziec warunkowy), po jakimś czasie ślina będzie się mocniej wydzielać również wtedy, gdy dzwonek zadzwoni, a pokai mu wcale nie będzie (reakcja warunkowa). W ten sam sposób różne elementy środowiska użytkownika narkotyków (sy gnały) zostały połączone z dobrymi i złymi stronami jeg doświadczeń. Ma przykład sygnał, który był kiedyś bodźcem do osiągnięcia stanu euforii, po jakimś czasie wywołuje pozytywne wspomnienia związane z zażyciem narkotyku i chęć powtórzenia tego doznania, natomiast sygnał, który spowodował objawy odstawienia, wywołuje pragnienie zażycia narkotyku w celu ulżenia cierpieniu.

Wielu narkomanów używających strzykawki twierdzi, że już sama czynność wstrzykiwania sprawia im tak dużą przyjemność, że czasem wstrzykują sobie wodę lub inne obojętne substancje. Jest to właśnie klasyczne uwarunkowanie, które sugeruje również odpowiednią kurację (ekspozycja na sygnał i zapobieganie reakcji por. rozdział Tl.).

Uwarunkowanie instrumentalne tworzy się w zależności (id zachowania. Czynności, klóre prowadzą do osiągnięcia przyjemności albo mogą zapobiec przykrym doznaniom, takim jak depresja lub strach, mają charakter nagradzający lub wzmacniający, i prawdopodobnie będą powtarzane. Brzmi to jak truizm, ale dlaczego przyczyny uzależnienia nie mają być zwyczajne i proste? Psychologowie poświęcają dużo czasu badaniom zasady działania zdrowego rozsądku.

Jeżeli chodzi o doświadczenia na zwierzętach, przeprowadzono szereg dobrze udokumentowanych eksperymentów, które umożliwiają porównanie właściwości wzmacniających różnych narkotyków. Szczura albo małpę można nauczyć naciskać dźwignię w celu uzyskania nagrody, a to, jak często i jak długo będą one tej dźwigni używały, jest uzależnione od wzmacniającej siły danej nagrody. Jeśli nagrodą będzie mała dawka amfetaminy, kokainy lub heroiny, małpa będzie naciskać dźwignię tysiące razy w celu uzyskania pojedyn-i /ej dawki. Jeśli pozwoli się jej na wybór między pokarmem a kokainą, będzie wybierać kokainę aż do śmierci z wyczerpania. Alkohol, barbiturany i benzodiazepiny powodują podobne reakcje, ale nie wymuszają tak wielu naciśnięć dźwigni. Porównanie liczby naciśnięć w celu otrzymania narkotyku bądź uzyskania nagród standardowych, takich jak dostęp do pokarmu i wody, pozwala na uzyskanie danych statystycznych. Sposób prezentowania nagrody również ma znaczenie. Wydawałoby się, że stałe powiązanie nagrody z daną czynnością ma działanie najbardziej wzmacniające. Tak jednak nie jest. Najbardziej wzmacniający charakter ma przerywane, przypadkowe uzyskanie nagrody. To właśnie dlatego automaty do gry („jednoręcy bandyci") tak często powodują uzależnienie. Nic dziwnego, że tych mechanicznych kieszonkowców wymyślił psycholog.

Trzecią formą uwarunkowania jest nauka pobierana z pośredniego źródła, oparta na obserwacji tego, co robią inni -ktoś z rodziny, któryś z kolegów, ktoś pokazany przez media. Analiza skutków reklamy potwierdza, że modele w rodzaju „człowiek Marlboro" zdecydowanie osiągają swój cel, którym jest skojarzenie palenia z poczuciem bycia twardym, niezależnym i nieustraszonym. Powtarzające się wizerunki bohaterów (lub antybohaterów) filmowych, którzy zaciągają się papierosem lub wypijają jednym haustem pełną szklankę whisky, robią wrażenie na widzach niezależnie od wieku. Ta forma uczenia się może mieć ogromne skutki w dziedzinach, których wcześniej nie brano pod uwagę. Niedawno wprowadzony rządowy program propagandowy do walki /. narkotykami, zatytułowany „Heroina cię zniszczy", okazał się nieskuteczny, ponieważ buntowniczo usposobieni młodzi ludzie, odrzucający sztywny, asekurancki i higieniczny styl życia rodziców i nauczycieli, najmniej martwili się o swoje zdrowie.

Psychologowie dysponują wieloma modelami, które tłumaczą wszystkie ważne składniki uzależnienia, takie jak odstawienie narkotyku, zatrucie organizmu i łaknienie. Niektóre / tych modeli są przekonujące, choć jednocześnie trzeba przyznać, że wydają się bardzo skomplikowane. Zresztą wykra-