0000020(2)

GENETYKA

niektóre: geny dominujące wykazują zróżnicowaną penetrację

We wszystkich opisywanych do tej pory przypadkach (poza genami hipostatycznymi) obecność allclu dominującego oznaczała pewne wykształcenie takiej wartości cechy jaką on determinował. Przykładowo —jeśli w komórkach danej tośliny występuje allel/l warunkując)'czerwone zabarwienie kwiatów u grochu, to z całą pewnością będzie ona miała czerwone kwiaty. W przypadku allclu dominującego, warunkującego pląsawicę Huntingtona już tak nie jest. Okazuje się bowiem, żc pewien procent osób. które go mają nic chorują, inne zaś cechuje słaby poziom rozwoju choroby. Podobnie jest z dominującym genem warunkującym u ludzi niebieski odcień biał-kowki oka. Ujawnia się on u ok. 90% „posiadaczy", co oznacza, że wykazuje stopień penetracji = 0,9 (przemyśl to). Ponadto u części tych ludzi objawy ograniczają się do niebieskawego odcienia białkow ki. u innych dochodzi do tego kruchość kości, u niektórych jeszcze głuchota (można więc, obok zróżnicowanej penetracji, mówić tu o efekcie plcjotropowym).

* choroba Parkinsona — także wywoływana jest przez pojedynczy gen zlokalizowany w jednym z autosomów, ujawniający się zwykle dopiero po czterdziestce. Objawami choroby są m.in. powolność, ubogość i mimowolność ruchów oraz trudności z utrzymaniem wyprostowanej postawy ciała. Wg ostrożnych ocen na schorzenie to może cierpieć ok. 1% ludzi powyżej 50-tego roku życia! Podłożem tych niepraw idłowości jest degeneracja komórek nerwowych odpowiedzialnych za syntezę dopaminy w mózgowiu (por. też ANATOMIA I .... ROZDZ: 8.1.2). W niektórych przypadkach niezłe efekty daje leczenie przez podawanie prekursorów dopaminy. jednak nawet wówczas po kilku latach trzeba zmienić metodę leczenia. Na razie można powiedzieć tylko, że badania są w toku;

*— zespól łamliwego chromosomu X — spowodowany jest recesywnym genem FMR-1 zlokalizowanym w chromosomie X. Chorzy cechują się umiarkow anym niedorozwojem umysłowym. wielką głową i uszami. Gen ten wykazuje różną penetrację, ponieważ 20—50% mężczyzn, którzy go posiadają nie choruje. W Ameryce Pn. 1 na 1250 mężczyzn cierpi na tę chorobę;

Zespól ten charakteryzuje się przewężeniem położonym blisko końca dłuższego z ramion chromosomu X (można to zaobserwować pod mikroskopem). Stąd często mutację tę zalicza się do aberracji chromosomowych. Do tego należy jeszcze dodać, że nie jesteśmy do końca pewni, co jest właściwą przyczyną tego zespołu chorobowego, ale badania wciąż trwają.

U) inne:

— daltoni/m wywoływany przez recesywny gen sprzężony z płcią. W zasadzie trudno tu mówić o jednostce chorobowej, ponieważ daltoniści widzą ostro (wyraźnie), jedynie zamiast kolorów odbierają odcienie szarości;

mukowiscydoza — jedna z najczęstszych genopatii występujących w rasie białej (ok. 1/ 2500 urodzeń). Recesywny gen wywołujący tę chorobę zlokalizowano w 7 chromosomie. Chorzy cierpią na zaburzenia wydziclnicze w całym organizmie. Szczególnie niebezpieczne jest nadmierne wydzielanie śluzu w drogach oddechowych. Staje się on pożywką dla licznych bakterii chorobotwórczych, stąd m.in. nawracające zapalenia płuc. Uszkodzeniu ulegają także: przewód pokarmowy, wątroba i trzustka. Do tej pory, mimo leczenia, zdecydowana większość chorych umiera nie ukończywszy 30 lat. W 1993 r. w USA i Wlk. Brytanii rozpoczęto leczenie mukowiscydozy przy wykorzystaniu najnowszych zdobyczy medycyny i inżynierii genetycznej. Na razie jest to jednak*tylko próba obejmująca nieliczne przypadki (por. później ROZDZ: 12);

*    - choroba Duchcnne’a — choroba mięśni wywoływana rcccsywnym altclem położonym w

chromosomie X (ok. 1/3500 urodzeń). Generalnie jest to dystrofia mięśni szkieletowych, która powoduje postępujące, ogólne osłabienie ciała (końcowe skutki zwykle są tragiczne). Próby leczenia, np. przez wszczepianie chorym mioblastów pochodzących od dawców wykazujących zgodność tkankową, na razie przynoszą niewielkie rezultaty', chociaż perspektywy są bardzo obiecujące.

UWAGA: 1. Dokładna lokalizacja genów wywołujących choroby dziedziczne została podana jako ciekawostka. Wystarczy więc zapamiętać, czy jest to gen auto-, czy heterosomalny.

2. Do tej pory nazwy konkretnych enzymów nie były wymagane na egzaminach wstępnych (chociaż nie jestem tego zupełnie pewien).

2.    Anomalie o charakterze mutacji chromosomowych.

*    — zespół cri-du-chat (czasem nazywana chorobą „twarzy księżyca" ze względu na charak

terystyczny kształt twarzy chorego) — wynika z utraty krótszego ramienia jednego z chromosomów 5-tej pary. Zaburzenie to prowadzi do bardzo poważnych wad rozwojowych, m.in. niedorozwoju umysłowego, deformacji fizycznych i śmierci w wieku dziecięcym;

*    — dcficjencja fragmentu chromosomu 17 z genem p53 — będąca przyczyną zwiększonej

podatności na transformacje nowotworowe.

3.    Anomalia o charakterze genomowym (czasem genomopatie).

U człowieka nie stwierdza się mutacji typu euploidii. gdyż skutki tak znacznego odchylenia od wzorca genetycznego są z pewnością letalnc. Natomiast w naszej populacji zdarzają się czasem ancuploidie. wynikające z nondysjunkcji chromosomowych. Podzielmy je na (por. Ryc. 121):

A) autosomalne:

a)    monosomików'jak dotąd nie stwierdzono — najprawdopodobniej haploidalność względem kompletu genów leżących w jednym autosomie wywołuje poważne zaburzenia i śmierć już na etapie kilkukomórkowym:

b)    trisomiki:

*— zespól Patau — trisomia 13 pary chromosomów. Choroba prowadzi do pow ażnych deformacji płodu i kończy się śmiercią dziecka w ciągu 1—3 miesięcy od urodzenia:

*    — zespół Edwardsa — trisomia 18 pary chromosomów. Choroba prowadzi do poważnych

deformacji, m.in. zaburzeń rozwoju umysłowego, polidaktylii (większej niż normalnie liczby palców) oraz wad serca. Często kończy się śmiercią w wieku dziecięcym;

— zespół Downa (kiedyś — mongolizm, ale to bardzo niefortunne określenie) — trisomia 21 pary chromosomów. Jest to najczęstsza z anomalii genomowych spotykanych u człowieka. Osoby dotknięte tą chorobą mają nieco zdeformowaną, szeroką twarz z charakterystycznym fałdem skórnym na powiece oka, zmienione dłonie i inne części ciała. Poza tym wada ta wywołuje niedorozwój fizyczny i umysłowy. W przypadku tej choroby ryzyko wystąpienia zależy wyraźnie od wieku matki. O ile bowiem statystycznie u kobiet młodych wynosi ono ok. 0,(XX)5 (1 na 2000 urodzeń), to dla matek po „czterdziestce" wzrasta do ok. 0,02 (1 na 50 urodzeń). Jak się wydaje ma to związek ze specyfiką gametogenezy zachodzącej w organizmie kobiety. Rozpoczyna się ona już w okresie życia płodowego i

203