0251

261

10.3. Rząd jako instytucja władzy wykonawczej

ści parlamentarnej (a niekiedy także i prezydenta) dła swoich zamierzeń oraz nadzór nad ich realizacją, sprawowany przy pomocy rozbudowanego systemu admi-tracji publicznej. Ponieważ zdecydowana większość rządów jest tworzona przez partie polityczne, można powiedzieć, że gabinet stanowi jeden z głównych obiektów oddziaływania partii, spełniających funkcję ogniwa pośredniczącego w stosunkach iędzy społeczeństwem a państwem. Polityka jest we współczesnych demokracjach swoistą „grą o rząd”; walką o uzyskanie dostępu do stanowisk rządowych lub

0    wpływ na hierarchizowanie problemów do rozwiązania (agenda setting) czy też na treść podejmowanych decyzji. W grze tej - prócz partii politycznych - uczestniczą inne „ogniwa pośredniczące”, jakimi są grupy interesu czy ruchy społeczne; Jednak decydująca rola przypada partiom, które rząd popierają lub kontestują.

Pierwszą kwestią, jaką należy wziąć pod uwagę omawiając pozycję rządu systemie politycznym, jest proces jego powoływania. Niejako naturalnym momentem, w którym dochodzi do uformowania nowego gabinetu są wybory. Niezależnie od tego, czy zostały one przez rządzących wygrane, czy przegrane, dotychczasowy gabinet podaje się do dymisji, a głowa państwa powierza konkretnemu politykowi misję stworzenia rządu. Niekiedy jest to ponownie ta sama osoba, niekiedy inna. Czynnikiem decydującym jest tu na ogół to, jak ukształtuje się po wyborach większość parlamentarna zdolna do poparcia konkretnej kandydatury premiera; czy tworzy ją rządząca dotychczas partia, czy partia opozycyjna, czy rządząca dotychczas koalicja, czy nowa koalicja? Jeśli większość taka istnieje, wówczas do uformowania gabinetu dochodzi na ogół szybko. Jeśli trzeba ją dopiero tworzyć, zwłaszcza w warunkach, gdy parlament jest rozdrobniony, proces negocjacji może się przedłużać i nierzadko potrzebna jest mediacyjna interwencja głowy państwa.

Nowy rząd może jednak powstać także w okresie między wyborami. Dzieje się tak w kilku sytuacjach. Po pierwsze, urzędujący premier może,w każdej chwili złożyć rezygnację. Jej przyczyną może być rozpad koalicji gabinetowej, uwikłanie w nagłośniony skandal (jak w przypadku rezygnacji premierów Czech V. Klausa w 1997 r. i S. Grossa w 2005 r.), presjagłowy państwa (jak w przypadku premiera Litwy G. Vagnoriusa w 1999 r.) bądź też presja ze strony własnej partii, obawiającej się, że spadek popularności premiera przełoży się na jej porażkę wyborczą (dymisja M. Thatcher w 1990 r., L. Millera w 2004 r.). Po drugie, parlament może w każdej chwili uchwalić wobec rządu wotum nieufności. Dzieje się tak najczęściej, gdy jedna z partii koalicyjnych przechodzi do opozycji i doprowadza do powstania większości parlamentarnej niechętnej dotychczasowemu gabinetowi łub premierowi (jak w Niemczech w 1982 r., gdy rozpadła się koalicja SPD

1    FDP). Wotum nieufności może być też wyrazem dezaprobaty wobec działań rządu (obalenie gabinetu V. Mecziara na Słowacji w 1994 r.). Po trzecie, rząd może przedłożyć wniosek o wotum zaufania, który nie uzyska poparcia większości parlamentarnej. Zarówno uchwalenie wotum nieufności, jak i odmowa poparcia dla wniosku o wotum zaufania skutkują koniecznością powołania nowego gabinetu (najczęściej pod przewodnictwem nowego premiera, w odnowionym składzie personalnym i w nowej konfiguracji partyjnej). Niekiedy jest to rząd tymczasowy (caretaker cabinet) powołany wyłącznie na okres rozwiązania kryzysu politycznego (gabinety takie powoływano między innymi w Bułgarii, na Litwie i w Rumunii.