108,109

i zgrubienia o charakterze emocjonalym powieścidło. Czasami o zdrobnieniu decyduje rozróżnienie przedmiotu, przede wszystkim pod względem rozmiaru (np. wóz — wózek). W stylu utworu literackiego zarówno de-minułiva, jak i augmentatioa służą także wyrażeniu postawy emocjonalnej. Szczególnie często zdrobnieniami posługiwali się poeci polskiego sentymentalizmu; oto przykład:

I tuś, i owdzie skrzydełka kołysał;

Już dla cię i łąk, motylu, nie stało.

I teś, i tamte kwiatki po wysysał;

Jeszcze ci mało.

(F. D. Kniaźnin Do motyla)

Nie stronił od nich Mickiewicz w początkowym okresie twórczości, zwłaszcza w utworach bliskich poezji sentymentalistów:

Przymruż złociste światełka,

Ukryj się pod matki rąbek,

Nim cię zgubi śronu ząbek

Lub chłodnej rosy perełka.

(A. Mickiewicz Pierwiosnek)

Augmentativa nie wiążą się z żadnym określonym historycznie stylem. I one służą wyrażaniu postawy emocjonalnej. W wierszu niżej cytowanym wiążą się z przedstawionym w minorowych barwach pejzażem kartofliska oraz z celowo „wulgarną” stylizacją całego języka:

Na ramioniskach, jak wykręcone łopatki, motyki, albo jak oddziabnięte skrzydełka aniołów, świecą.

Twarze, „ryła do bicia”, wiszą nad grzędami jak słoneczniki i kopiąc, raz w raz maczają olbrzymie wąsiska w powietrzu.

(J. Przyboś Ziemniaki)

Duże znaczenie stylistyczne mogą też mieć złożenia (composita), czyli wyrazy utworzone z dwu słów (śmiercionośny, woziwoda itp.). Przykładem poetyckiego zastosowania złożeń jest s'ynny przymiotnik różanopalca („Jutrzenka różanopalca”), użyty przez polskiego tłumacza Iliady. Duży walor stylistyczny mają złożenia w niżej przytoczonym fragmencie utworu Gałczyńskiego. Służą one parodii języka niemieckiego, w którym złożenia odgrywają dużo większą rolę niż w polszczyźnie:

Adolf, proszę cię, usiądź się na tę drze womarmeladaskrzynkę. Jeżeli skrzynka będzie kaput iść, to co my możemy na to. Wszystko jest los. [...] Nie? Masz głowa-ból? Nie masz żadnego? Ty jesteś bohater. Słodki świniopies ty.

(K. I. Gałczyński Ema Bram i Hitler)

B. Przekształcenia semantyczne (tropy)

Użycie słowa zawsze stanowi aktualizację jego znaczenia. Aktualizacja owa może być bliska podstawowego znaczenia wyrazu, tego, które jest definiowane w słownikach, może się też znacznie od niego oddalać. Konkretny sens słowa użytego w danej wypowiedzi zależy od jej całokształtu i sytuacji, w jakiej realizuje się akt mowy. Ów proces aktualizowania otwiera wielkie możliwości cieniowania znaczeniowego, ujawniania nowych znaczeń itp. Możliwości, które szczególnie są istotne dla wypowiedzi literackiej, pozwalają bowiem wprowadzić nowe jakości semantyczne, zwrócić uwagę na sam znak, przezwyciężyć istniejące schematy znaczeniowe.

Pisarz ma wielkie możliwości wydobywania ze słowa przez zestawianie go z innymi słowami jego znaczeń utajonych bądź tworzenia znaczeń całkiem nowych. Takie różnorodne zestawienia tworzące nowe sensy nazywają się tropami. Właściwość ta nie ogranicza się do języka literatury. Niezliczona ilość tropów istnieje także w mowie potocznej, są wśród nich już tak spopularyzowane, że przestaje się je odczuwać jako tropy, np. „drapacz chmur”, „w kwiecie wieku”, „dziecko szczęścia” itd.

W języku o dominującej funkcji estetycznej tropy są zjawiskiem niezwykle istotnym tak dzięki temu, że podkreślają rolę samej warstwy znaku, jak i przez to, że służą wyrażaniu postawy wobec świata, interpretowaniu go. Tropy stanowią integralny składnik stylu, ich wartość nie tkwi w nich samych, ujawnia się dopiero w kontekście, zależnie od roli, jaką w nim spełniają, jest to więc wartość relatywna: ta sama metafora w jednym utworze może być dobra, w innym zla.

Najmniej stosunkowo skomplikowanym tropem jest epitet. Epitet to tyle, co określenie. Ma on wpływ na znaczenie wyrazu, do którego się odnosi: poszerza je bądź zacieśnia, czasami nadaje inny nieco odcień lub określa stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska. Epitety występują najczęściej w postaci przymiotników, rzadziej zaś imiesłowów i rzeczowników.

109