110 111

Rad/ul X

W zasadne wszystkie państwa - z wyjątkiem bardzo małych, np. Monako - dzielą swoje terytoria na określone części dla funkcjonowania administracji oraz innych jednostek organizacyjnych¹* (np. rady gminy, sądu okręgowego, dyrekcji kolei państwowych. okręgu wojskowego), gdyż nawet najbardziej scentralizowane i stosunkowo małe zarządzają przez organy mające ze względu na znajomość problemów miejscowych łatwy kontakt z terenem i mniejsze koszty oraz siedzibę poza stolicą. Naturalny podział pracy i nasilająca się w świede decentralizacja wymagają stworzenia dla każdego organu administracji publicznej - a także innych organów państwa i różnych jednostek organizacyjnych - dokładnie określonego pod względem terytorialnym obszaru działania. Z reguły tworzone są struktury szczeblowe zmniejszające liczbę jednostek bezpośrednio podporządkowanych centrali. Umożliwia to tworzenie organów terenowych hierarchicznie podporządkowanych, wykonujących swoje funkcje pod nadzorem i kierownictwem organów centralnych, przy określonym współdziałaniu czynników terenowych.

Nie wszystkie występujące w życiu podziały państwa traktowane są jako podziały terytorialne. Nie są nimi różnego rodzaju np. strefy klimatyczne, pasma górskie, dorzecza, tereny sejsmiczne, historyczne dzielnice, okręgi działania organizacji społecznych, tworzone dla doraźnych celów okręgi wyborcze czy tereny klęsk żywiołowych itp. Mają one określony wpływ na poczynania gospodarcze, kulturalne czy turystykę, ale pozostają poza kręgiem zainteresowań nauki administracji, skupiają* cej swą uwagę na właściwości terytorialnej (miejscowej) jednostek realizujących zadania administracji publicznej.

Nie ma podziałów terytorialnych odpowiadających wszystkim okresom historycznym i wszystkim typom państw. Czynnikami kształtującymi podział terytorialny będący zawsze ważnym elementem ustroju państwa są przede wszystkim uwarunkowania historyczne, geograficzne, narodowościowe, demograficzne, militarne, a w ostatnich czasach także gospodarcze, społeczne, religijne, językowe 1 komunikacyjne. Podział terytorialny tworzony pod wpływem różnorodnych czynników sam wywiera wpływ na różne dziedziny stosunków społecznych i gospodarczych¹*. Zmiany zachodzące wżyciu zmuszają do ciągłych zmian w podziale terytorialnym. Dostosowywanie podziału do nowych potrzeb, godzenie różnych dążeń. np. do powstawania jednostek o profilu jednostronnym czy tworzących samowystarczalną I harmonijną Jedność, do struktur smukłych składających się z wielu szczebli oraz struktur płaskich o małej ilości szczebli zarządzania, dostosowywanie do tworzących się ośrodków przemysłowych i handlowych. do urbanizacji i komunikacji, ośrodków zaspokajających potrzeby ochrony zdrowia. oświaty, kultury czy sportu, stwarza określone trudności w tworzeniu podziału terytorialnego najbardziej odpowiedniego do aktualnych oraz przyszłych potrzeb państwa I społeczeństwa Oczywiste zalety stałośd i stabilizacji nie osłabiają konieczności

^,4W ostatnich buch odchodzi się od używania wyrażenia .podział administracyjny". ^lsNp. stworzenie centrum regionu w małe) miejscowości powoduje w niej szybki rozwój budownictwa mieszkaniowego 1 usług, rozwój placówek kultury i wypoczynku, szkół l oczywiście wzrost Ilości mieszkańców.

przeprowadzania zmian¹® w podziale terytorialnym, tworzenie nowych podziałów, dostosowywanie Ich do nowych potrzeb I oczekiwań jest sprawą złożoną, trudną i odpowiedzialną. Dążenia do zapewnienia sprawności, ładu i porządku, ułatwienia rozwoju gospodarczego i kulturalnego, realizacji praw I obowiązków obywateli stwarzają następstwa znacznie wykraczające poza te kategorie. Działania w tej dziedzinie powinny byt poprzedzone wnikliwą pracą przygotowawczą, opierającą się na wiedzy politycznej i ekonomicznej. wskazaniach teorii organizacji I zarządzania, znajomości prawa I założeń ustro jowych. możliwościach kadrowych i materialnych itd.. a ponadto uwzględniać różne przyzwyczajenia, przekorę i reakcję tych. których praca ma ulec zmianie, a nawet braC pod uwagę ponoszenie strat przy przezwyciężaniu określonych oporów. Przygotowywanie reform podziału terytorialnego powinno uwzględniać przygotowanie zaplecza materialnego i aparatu administracyjnego oraz przygotowanie społeczeństwa, a także wkalkulowywaC nietrafność podjętych decyzji i możliwości Ich korygowania^{1 2}. Teoria w większości opowiada się za stopniowym, ewolucyjnym przekształcaniem podziału terytorialnego, a przeciw sposobom nagłym i gwałtownym, oraz podkreśla, że podziały specjalne nie powinny lekceważyć podziału podstawowego-

Ewolucja podziału terytorialnego państwa polskiego jest bardzo Interesująca. Mówiąc w wielkim skrócie i uproszczeniu, w czasach dynastii Piastów Polska dzieliła się na dzielnice składające się z okręgów grodowych, stopniowo zamieniających się w kasztelanie. Jagiellonowie tworzyli województwa opierając się najczęściej na tradycyjnych obszarach dzielnic. Istniejące od drugiej połowy XVI wieku prowincje (wielkopolska, małopolska i litewska) dzieliły się na województwa i ziemie Oub powiaty) i w zasadzie dotrwały do III rozbioru'*. W Księstwie Warszawskim, oparte na

III

1

i*W wielo państwach działają stale, specjalne organy państwowe zalatujące się przygotowywaniem reform, w tym terytorialnych Np. w Norwegii w 1996 roku utworzono Ministerstwo do spraw Reform Administracji l Planowania, którego szef posiada faktycznie rangę wicepremiera. W wielu wielkich firmach amerykańskich zatrudnieni są specjał lid od tzw. przekonstnaowywanla. zajmujący się przygotowywaniem i przeprowadzaniem stałych zmian.

2

Ilość szczebli i wielkość jednostek podziału terytorialnego jest bardzo różna. W193* roku województwo poleskie obejmowało 423BO tan⁷, a śląskie 4-230 km². W RFN kraj związkowy Bawaria ma 70 tys. km², a Brema 0.4 rys. km². W1999 roku województwo mazowieckie miało 35.597 km², a opolskie 9.412 km². E. Iscrzon w pracy Prawo administracyjne -podstawowe instytucje. Warszawa 196*. s. !49 stwierdził- .Konieczność zachowania w administracji terenowej jedności myśli przewodniej płynącej «e stolicy sprawia, że organy administracji rozproszone po terytorium państwa są poddane nieustannemu kierownictwu stolicy. Tego rodzaju kierownictwo jest tym łatwiejsze, im mniej fest jednostek podziału terytorialnego. Inaczej - im są one większe. Natomiast organy właściwe dla jednostki podziału pracują cym lepiej, im mniejsze jest ich obciążenie, tj. im są mniejsze. Tb znaczy, że każda jednostka podziału musi być optymalnie mała. a zarazem optymalnie duła^-.

'•Województwo lubelskie utworzono decyzją króla Kazimierza Jagiellończyka w 1474 roku. wydzielając kasztelanię lubelską z województwa sandomierskiego. Województwo lubelskie dzieliło się na powiaty: lubelski 1 urzędowskf oraz ziemię łukowską.