118 119

118 ROZDZIAŁ

Kto ustala normy etyki dziennikarskiej?

Tego typu pytań można postawić znacznie więcej. Ta książka nie daje na n odpowiedzi z prostej przyczyny: prezentowana tu koncepcja przyjmuje, że etyk normatywna nie może stanowić podstawy etyki dziennikarskiej.

Myślenie kodeksowo-instruktażowe ma także tę wadę, że zabija osobistą wrażliwość, po¹ zbawia człowieka własnego wyczucia, co jest przyzwoite, co nie. Dostarczając gotowego, cało¹ ściowego rozwiązania, unieruchamia sumienie. Człowiek, który się temu poddaje, przys do poglądu etycznego na zasadzie grupowej identyfikacji, a nie osobistego zrozumienia zła czĄ dobra. (...) Tymczasem nierozwijana, osobista wrażliwość sumienia - gaśnie, niknie².

KRYTYKA KODEKSÓW ETYCZNYCH

Przeciwko dziennikarskiej etyce normatywnej wysuwane są także bardzo praktyczne argumenty. Najczęściej podkreśla się kwestie następujące^{3 4}:

1.    Dziennikarz, tak jak znakomita większość ludzi, potrafi odróżnić dobro od zła i żadne szczególne normy nie są mu w tym celu potrzebne;

2.    Kodeksy ograniczają suwerenność dziennikarzy, sprzyjają autocenzurzc i w efekcie godzą w wolność słowa;

3.    Kodeksy służą bardziej autopromocji mediów i dziennikarzy, niż pomagają w rozwiązywaniu prawdziwych problemów etycznych.

Zwraca się też uwagę na to, że żaden kodeks nie ureguluje wszystkich sytua występujących w praktyce. Szczegółowe, bogate w normy kodeksy są więc i tak niewystarczające, natomiast kodeksy bardziej ascetyczne - banalne. Z kodeksami typu „Karty etycznej mediów”, starającej się zawierać tylko elementarne norm wiąże się z kolei problem silnego ich nacechowania pojęciami filozoficznymi oraz konieczność szerokiej interpretacji bardzo ogólnych zasad.

W sferze generaliów kodeksy nie wychodzą - jak widać - poza dekalog; treści pozostałe natomiast sytuują się na ogół w sferze publicystycznych oczywistości lub etycznego banału. Trudno się dziwić, że ich wpływ na zachowania dziennikarzy jest nieuchwytny i czę- \ sto bywa kwestionowany^2Ą.

Jerzy Jastrzębski z Uniwersytetu Wrocławskiego przeanalizował kodeksy polskich i wielu zagranicznych mediów i organizacji dziennikarskich. Jego opinia jest druzgocąca dla „etyki kodeksowej”:

Obraz mediów i dziennikarzy, jaki wyłania się z zawodowych kodeksów etycznych jest niezwykle krzepiący i bardzo różny od negatywnych stereotypów ujawnianych w bada-

Hitu/1 opinii publicznej. Media bezinteresownie służę społeczeństwu, dobru publicznemu l wartościom, a przede wszystkim prawdzie i sprawiedliwości. Są fundamentem demokra-i jl, obrońcą praw człowieka i obywatela, gwarantem wolności słowa i innych swobód kon-ilylucyjnych. Media kontrolują władzę i służą wszystkim chętnym jako forum publicznej tir ba ty. Wspierają suwerenność jednostek, ukazując prawdziwy obraz świata i umożliwiają lego rzetelną obserwację, a w konsekwencji samodzielne myślenie. Są niezależne i odpowie-./ labie. Promują międzyludzką solidarność i zwalczają wszystkie formy dyskryminacji.

Wynika stąd, że media nie działają na rynku, nie oferują towaru, nie uprawiają polityki, nie kłamią, nie manipulują, nie dezinformują, nie oszukują, nie ingerują w życie prywatne jednostek, nie dają fałszywego świadectwa, nie dążą do maksymalizacji zysku, wła-ilty, wpływów, prestiżu i korzyści...

Analiza kodeksów w pełni uprawnia do takich optymistycznych, choć niezupełnie zgodnych z doświadczeniem i powszechnym odczuciem wniosków i opinii. Różnice między ideałem a praktyką bywają bowiem w kodeksach niewyraźne i pozacierane; trudno tam precyzyjnie oddzielić definicje misji od wypowiedzi na temat rzeczywiście pełnionych ról, opity od postulatów, fakty od pragnień i marzeń... Nie sądzę jednak, by autorzy kodeksów < Ucięli świadomie kogokolwiek zwodzić czy dezinformować - chcą po prostu w najlepszym Iwietle ukazać media i dziennikarzy oraz budować i odbudowywać zaufanie publiczności. (In ą być kochani i kupowani”.

Nieco łagodniej, choć także bardzo krytycznie, ocenia dziennikarskie kodek-ly francuski filozof C.-J. Bertrand:

W kodeksach jest więcej zakazów aniżeli nakazów - prawdopodobnie dlatego, że łatwiej jest dojść do porozumienia w kwestii tego, jakich błędów należy unikać, niż tego, jakie pielęgnować wartości. Jednak tak czysto „negatywna” moralność nie wystarczy²⁶.

Kłopoty kodeksów mają trojakie źródła:

Po pierwsze, traktują media i dziennikarstwo jako homogeniczne instytucje i środowiska, nie dostrzegając ich ogromnego zróżnicowania. Po drugie, nie uwzględniają filozoficznych aspektów pojęć, którymi operują, a więc są podatne na prawie dowolną interpretację. Po trzecie nie uwzględniają - i nie mogą uwzględniać - skomplikowanej siatki zależności związanych z mediami i dziennikarstwem. Kodeksy odnoszą się do jakiegoś idealnego, a nie rzeczywistego dziennikarstwa, czyli są mało adekwatne do swego przedmiotu.

Bywa, że kodeksowe zapisy urągają logice i zdrowemu rozsądkowi. Np. w „Kodeksie etyki dziennikarskiej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich” znajduje się następujący punkt:

Wiarygodność i niezależność dziennikarska jest nie do pogodzenia z przyjmowaniem prezentów o wartości przekraczającej 200 zł (...)²⁷.

Dlaczego akurat 200 zł? I czy w miarę inflacji kodeks będzie nowelizowany? Takie absurdalne zapisy przyczyniają się do tego, że stowarzyszenia nie mają au- ^{5 1}

1

C.-J. Hcrlraml, Deontologia mediów..., s. III.

ⁿ www.idp.pl

2

   Antygona w Kościele, z o. Tadeuszem Bartosiem OP rozmawia Krzysztof Bielawski, „Tygodnik Powszechny". 1 (3000). 7 I 2007, s. 15.

3

   J. Jastrzębski. Kodeksy etyki dziennikarskiej...; M. Kunc/.ik, A. Zipfel, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komunikowaniu..., s. 97-101.

4

   J. Jastrzębski, Kodeksy etyki dziennikarskiej..., s. 214.

5

“ Tamte.». 220.