12p

partnerów gry poetyckiej: nadawcę . 1 odbiorcę¹⁷. Pierwszy jest realnym autorem, ale jest również-fik.-cyjnym podmiotem literackim („ja” lirycznym czy narratorem); drugi jest konkretnym czytelnikiem, ale jest także fikcyjnym „ty” domniemanego adresata. Obaj znajdują się poza przekazem i wewnątrz przekazu. Utwór daje się więc traktować i jako wypowiedź poety skierowana do czytelnika, i jako „czyjaś” wypowiedź, „przytoczona” niejako przez poetę. Nadawca i odbiorca mają naturę, ambiwalentną: są „dosłowni’.’.. L.^przenośni”, prawdziwi i zmyśleni, przedzieleni komunikatem poetyckim i zarazem utrwaleni w jego słownej strukturze.

*

^Mowa poetycka jest nieustanną reinterpreta-c j a. znaków językowych. Przytłumiając ich usystematyzowane w praktyce socjalnej odniesienia do „świata”, pozwala im jak gdyby wzajemnie się oświetlać, demonstrować swoje pokrewieństwa i konflikty.} Ta przemiana motywacji znaku wyprowadza go ze sfery zwyczajności i umieszcza w sferze ciągłych zaskoczeń, w sferze niespodzianki. Poezję odbieramy zawsze na tle niepoezji. Percypujemy ją w — mniej lub bardziej uświadamianym — zestawieniu z innymi formami słownej komunikacji. Wypowiedź, w której znaki wskazują bezpośrednio na siebie, postrzegamy na tle takich wypowiedzi, w których konfrontacja znaków dokonuje się pośrednio - poprzez ich odwołanie do pozajęzyko-wych desygnatów. Wydaje się, że elementarnym — choć nie przy każdym typie poezji równie wyrazistym — składnikiem przeżycia, jakie wywołuje w nas

^łT R. Jakobson, op. cit, s. 463 - 464.

przekaz poetycki, jest właśnie odczucie owej transmo-tywacii położenia znaków językowych. Odczucie tego. że zajmują one pozycje ..nieuzasadnione” z punktu widzenia potrzeb mowy praktycznej/ Odczucie ich niespodziewanej odrębności funkcjonalnej.C^nak podlega tu jak gdyby sprawdzeniu przez inne znaki. W rozmaitych planach: fonicznym, semantycznym, składniowym etc. Rym czy aliteracja kojarzą słowa na zasadzie ich przyległości brzmieniowej. Przeciwstawiają identyczność (lub bliskość) brzmień — rozmaitości przyporządkowanych im sensów. Metafora poddaje dramatycznej konfrontacji różnorodne „pola semantyczne” słów. Porządek wypowiedzi- wierszowanej czyn.i _Z„ olęmęptów p r o z odyj n y ch_ j ęzyka _(np. z, sylab-w wierszu sylabicz-nym czy z zestrojów akcentowych w wierszu fonicznym) składniki powtarzalności rytmicznej^/Niezgodność jednostek wersyfikacyjnych z jednostkami prozodyjnymi (np. w wierszu sylabotonicznym stóp i zestrojów akcen-towych) obnaża napięcie dwóch systemów semiotycz-nych — języka i metru. Rozczłonkowanie wypowiedzi na wersy może reinterpretować jej tok składniowo-in-tonacyjny: w wypadku nienakładania się granic wersu na granice całostek zdaniowych (enjambement)^łS. Wiersz wolny (np. u Przybosia) stwarza często sytuację, w której pojedyncze słowo wyrzucone jako odrębna linijka ukazuje się w nowej perspektywie jako ekwiwalent całego zespołu słów — z innej linijki.

' Przykłady można przywodzić bez końca. ,Rr>rpąn -Jacobson przeprowadził szeręg_zadziy.;jająco subtelnych aaaliz_fm. in. na materTale utworów Norwida)7~\v których pokazał, jak "podsta^mTO Kategorie gramatyczne

^łM Z kolei ta „reinterprctacja” może być w rozmaity sposób interpretowana przez deklamację: bądź w duchu wiersza, bądź w duchu składni.

113

8 — Dzido — Język — Trndycju