156,157

typu, inaczej niż to się zazwyczaj dzieje w języku potocznych kontaktów. Dużą rolę odgrywają przy tym wszelkie paraielizmy, powtórzenia, ana-fory, epifory, refreny, kontrasty, pytania retoryczne, wykrzyknienia itp.

Instrumentowanie utworu przez celowy rozkład akcentów polega na takim ich grupowaniu, które staje się zauważalne na tle przeciętnego obyczaju językowego. Poczucie zaś przeciętnego obyczaju wynika stąd, że w każdym języku istnieje pewien mniej więcej określony rozkład głosek akcentowanych i nie akcentowanych, pewna mniej więcej ustalona odległość pomiędzy głoskami akcentowanymi, pewien typowy układ akcentowy występujący na końcu zdań itp. Na tym tle np. silne skupienie akcentów na jakimś odcinku wypowiedzi lub ich wyraźne uporządkowanie można uważać za szczególny sposób jej zinstrumentowania. I tak nagromadzenie jednosylabowych wyrazów w jednym wersie Reduty Ordona sprawia, że jego kontur akcentowy wyróżnia się ostro z kontekstu utworu. Ma to bezpośrednią motywację treściową, urywek ów przedstawia bowiem moment eksplozji prochów:

Tu blask, — dym, — chwila cicho — i huk jak stu gromów!

(A. Mickiewicz Reduta Ordona, w. 93)

W najszerszym znaczeniu termin „instrumentacja” stosowany bywa również dla oznaczenia efektów wynikłych z rytmicznego uporządkowania wypowiedzi. Współbrzmienia głoskowe tylko w niewielkim zakresie poddawane bywają temu dodatkowemu systemowi organizacji. Spośród nich jedynie wspóldźwięczności rymowe podlegają w polskim wierszu prawidłom rytmicznej powtarzalności.

B. Rytmizacja wypowiedzi

Zrytmizowanie wypowiedzi powstaje wówczas, gdy powtarzają się w niej z uchwytną regularnością podobne lub jednakowe zespoły elementów brzmieniowych. Zespołami takimi mogą być np. układy wyrazowe o określonej stałej ilości sylab, o określonej ilości i następstwie sylab akcentowanych i nie akcentowanych, o określonej ilości głównych akcentów. Każdy taki zespół jako powtarzająca się jednostka rytmiczna musi odpowiadać następującym wymogom: być wewnętrznie spoisty, odgraniczony od pozostałych zespołów, a zarazem wobec nich równoważny (ekwiwalentny). Dwa pierwsze warunki ściśle się wiążą. Jednostka rytmiczna nie może rozpadać się na mniejsze cząstki o tym samym co ona stopniu samodzielności. Musi więc albo być niepodzielna, albo — częściej — składać się z cząstek hierarchicznie jej podporządkowanych. Gwarancją tak rozumianej jej spoistości staje się jej odgraniczenie od innych jednostek. Osiąga się je w wyniku wyrazistego zaznaczenia zakończenia danej jednostki przez umieszczenie w nim sygnałów delimitacyjnych (odgraniczających), jak rymy, działy składniowo-intona-cyjne, ustalony kontur akcentowy itp. Ekwiwalentność poszczególnych jednostek określa się w kategoriach ilościowych, takich jak np. liczba sylab czy akcentów. Ścisła ekwiwalentność rytmicznych jednostek oraz ustalony porządek ich powtarzalności są warunkami wytworzenia się rytmu w pełni regularnego. Osłabienie lub niewypełnienie któregoś z tych warunków prowadzi bądź do rytmizacji przybliżonej, bądź też całkowicie ją zaciera¹.

Organizacja rytmiczna występuje z największą wyrazistością i założoną z góry regularnością w mowie wierszowej, na terenie prozy działanie jej jest znacznie słabsze i tylko sporadyczne. Dlatego też opis jej funkcjonowania ograniczymy do form wierszowych. Budowa polskiego wiersza (inaczej: polska wersyfikacja) opiera się przede wszystkim (z wyjątkiem wiersza wolnego) na rytmicznym uporządkowaniu mowy. Podstawową jednostką rytmiczną w wierszu jest wers, zazwyczaj wyodrębniony graficznie jako oddzielna linijka tekstu. Końcowy odcinek wersu, w którym skupiają się sygnały delimitacyjne, nazywa się klauzulą wersową. Zależnie od tego, jakie elementy językowe zostają w wersie ustabilizowane i jakie są reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów, wyróżnia się odrębne systemy wersyfikacyjne. Elementy językowe poddane stałej powtarzalności pełnią funkcję konstant danego systemu wierszowania. Elementy wykazujące jedynie zauważalną

157

1

W nauce o wierszu obok pojęcia rytmu wprowadza się również pojęcie metrum, najczęściej dla oznaczenia rytmu najzupełniej regularnego bądź też pewnego schematu lub miary rytmicznej, która każdorazowo aktualizuje się i indywidualizuje w materiale fonicznym konkretnego utworu. Termin „metrum” albo „wiersz metryczny” używany bywa również w węższym zakresie w odniesieniu do wiersza antycznego, a w poezji nowożytnej jako określenie wiersza sylabotonicznego (stopowego), zwanego również miarowym. Pochodny od „metrum” termin „metryka” oznacza naukę o rodzajach metrów-, a w niektórych pracach (zwłaszcza dawniejszych) znaczy tyle co powszechnie już dzisiaj przyjęta „wersyfikacja”. Nazwą „wersyfikacja” określamy strukturę wiersza; termin ten oznacza również naukę zajmującą się badaniem form wierszowych.