1589

WYKŁAD 12

domość narodowa tych społeczności, właściwe im sposoby mówienia mogą być uznane za jeden język lub dwa odrębne języki. Przykładów można podać bardzo wiele. Języki słowacki i czeski są sobie bardzo bliskie, ale ze względu na świadomość odrębności narodowej Słowaków i Czechów stanowią odrębne języki. Podobnie ma się rzecz z językami serbskim i chorwackim. Z bliższego nam obszaru językowego przywołać można przykład gwary podhalańskiej, która stanowi odmianę geograficzną języka polskiego, i mowę Kaszubów, różniącą się znacznie od języka ogólnopolskiego, która zależnie od woli mówiących może być traktowana jako dialekt lub odrębny język.

(6)    Uzależnieniem sposobów mówienia od środowisk społecznych (tzw. dialektologią społeczną) zajmuje się socjolingwistyka, która bada gwary środowiskowe, gwary miejskie, żargony, mowę studencką, uczniowską, żołnierską, także zawodowe odmiany języka (np. gwarę teatralną i in.; por. na ten temat m.in. Markowski 1992. Tam też literatura z tego zakresu).

Przedmiot socjolingwistyki jest jednak szerszy: bada ona wszelkie uzależnienia sposobów językowego zachowania od sytuacji komunikacyjnej mówiących (oficjalnej, nieoficjalnej), a więc najogólniej od roli, jaką w komunikacji językowej pełnią jej uczestnicy (szerzej na ten temat por. S. Grabias 1994).

(7)    Dyscypliną, która bada związki między językiem a kulturą, jest rozwijająca się współcześnie niezwykle intensywnie etnolingwistyka. Jej początki wiążą się z działalnością amerykańskich uczonych E. Sapira i B. Whorfa, którzy w latach trzydziestych XX wieku rozpoczęli badanie kultur i języków plemion indiańskich, zwłaszcza języka hopi, którym mówią Indianie w Arizonie. Stwierdziwszy ich ogromną odmienność w stosunku do języków indoeuropejskich, sformułowali hipotezę o ścisłym związku między językiem, poznaniem, myśleniem i kulturą społeczności mówiących (Whorf 1956, 1982).

Dziś etnolingwistyka rozszerza zakres swoich zainteresowań na wszelkie związki między językiem i kulturą. W szerokim sensie do etnolingwistyki należy badanie językowego aspektu kultury ludowej (folklorystyki), jak również badanie wszelkich przejawów zależności języka od kultury społeczności mówiącej. W językoznawstwie polskim badania etnolingwistyczne, zakrojone na szeroką skalę, prowadzi ośrodek lubelski pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego (por. Bartmiń-ski 2004). Problematyce językoznawstwa kulturowego poświęcimy od-158 rębny Wykład 15.

(8)    Wśród dyscyplin należących do językoznawstwa zewnętrznego wymieńmy jeszcze dwie nauki stosowane. Jest to przede wszystkim językoznawstwo normatywne, które, bazując na wiedzy o systemie i jednocześnie danych socjolingwistycznych, ustala normy poprawności językowej zależne od odmiany stylowej języka, a więc celu komunikacyjnego wypowiedzi. Należy tu stylistyka praktyczna i nauka o poprawności językowej, zwana też kulturą języka.

Drugą dyscyplinę stosowaną stanowi glottodydaktyka, zajmująca się dydaktyką języków obcych. Wykorzystuje ona wiedzę o systemach nauczanych języków oraz badania porównawcze kontrastywne, wydobywające różnice i podobieństwa między porównywanymi językami.

(9)    Na koniec jeszcze wskażmy na dwie dyscypliny, których przedmiot stanowią jednostkowe fakty językowe. Należy tu onomastyka - nauka o różnego typu nazwach własnych (miejscowych - toponomastyka, wodnych - hydronimia, osobowych - antroponimia), a także nauka o idiolektach, a więc o języku indywidualnych osób (autorów, zabytków i in.). Cel tych ostatnich badań jest dwojaki: (1) prześledzenie indywidualnych cech mowy autorów na tle języka ogólnego danego okresu, mające doprowadzić do rekonstrukcji sposobu widzenia świata przez pisarza (ostatecznym przedmiotem zainteresowania jest więc twórca oglądany przez język), i (2) język autora (lub utworu) traktowany jest jako dokument (świadectwo) zjawisk językowych epoki: ostatecznym przedmiotem zainteresowania jest w tym wypadku język ogólny, a teksty literackie pełnią funkcję dokumentu. W ten sposób są np. traktowane cytaty literackie w słownikach historycznych i ogólnych.

12.2. Językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne

Przyjrzyjmy się typom badań lingwistycznych, wyróżnionym ze względu na drugie kryterium, mianowicie aspekt badawczy. Znowu sięgamy do de Saussurea i postulowanego przez niego odróżnienia synchronii i diachronii w podejściu do języka, a więc odróżnienia badania zjawisk występujących w jednym czasie, ujmowanych statycznie, synchronicznie (gr. syn- ‘współ’, gr. chrónos ‘czas’) od badania rozwoju, zjawisk zmieniających się w czasie, ujmowanych diachronicznie (gr. did ‘poprzez’, gr. chrónos). Można więc badać stan języka, abstrahując od tego, jaki był jego rozwój, jak stan ten został wytworzony, a można skupić się na 159