16,17

owej wypowiedzi, jak też jej adresatem, a zatem również jego sytuacja odpowiada pewnej sytuacji socjalnej.

Dla sytuacji społecznej aktu mówienia wcale nie musi być charakterystyczna wymiana wypowiedzi kilku (przynajmniej dwóch) uczestników. Na przykład przemówienie czy wykład są wypowiedziami jednostronnymi, ale towarzysząca im obecność słuchaczy oddziałuje w sposób wyraźny na postawę mówcy czy wykładowcy, wpływa na sposób ukształtowania jego wypowiedzi, narzuca mu obowiązek posługiwania się określonym językiem, zrozumiałym dla odbiorców, wymaga przystosowania się do ich możliwości percepcyjnych. Wypowiedź jest tu jak gdyby „nastawiona” na słuchaczy, kierowana do nich zgodnie z pewnym zamierzeniem mówiącego. Uczestniczą oni w sytuacji społecznej językowego kontaktu przez sam fakt pojmowania wypowiedzi, rozumienia jej treści, czy też przez reagowanie działaniem (np. oklaskami) na wypowiadane słowa. Są więc niejako potencjalnymi „rozmówcami”.

Utwór literacki też jest wypowiedzią językową, choć inaczej zorganizowaną niż np. przemówienie łub wykład, a także pełniącą inne funkcje. Będąc zaś wypowiedzią językową, ma jak każdy akt mówienia znaczenie socjalne.

Dzieło literackie należy zatem do dziedziny faktów społecznych, ponieważ jest sposobem kontaktu pomiędzy autorem a czytelnikami. Można powiedzieć, że jest ono przekazem autora kierowanym do odbiorców i zorganizowanym zgodnie ze swoim społecznym przeznaczeniem. Wprawdzie pisarz jako jednostka egzystująca w określonej zbiorowości kontaktuje się ze społeczeństwem w rozlicznych stosunkach właściwych codziennemu życiu, ale jako twórca, czyli podmiot czynności twórczych, jako artysta — wchodzi w kontakt ze społeczeństwem tylko za pośrednictwem swych utworów.

W kontakcie tym obydwaj partnerzy nie są w równym stopniu aktywni, ponieważ wypowiada się (poprzez dzieło) jedynie pisarz, natomiast uczestnictwo czytelnika ogranicza się do lektury utworu. W rozmowie role nadawcy i odbiorcy są wymienne, każdy z partnerów może być raz jednym, raz drugim, natomiast w kontakcie autora z czytelnikami poprzez dzieło — role te są stałe i nieodwracalne: pisarz jest zawsze nadawcą, czytelnicy zawsze — odbiorcami.

Nie oznacza to jednak bynajmniej, aby w tym „dialogu”odbiorca był uczestnikiem biernym. Po pierwsze dlatego, że pisarz, kształtując swoją wypowiedź literacką, adresuje ją do przypuszczalnego odbiorcy, konstruuje przekaz celowo; obecność domniemanego czytelnika towarzyszy powstawaniu dzieła i wpływa na jego treść i konstrukcję. l’o wtóre dlatego, że odbiór dzieła przez czytelników, jego lektura — wcale nie jest bierną percepcją. Odbiorca, odczytując utwór, dopełnia go niejako, konfrontuje z własnymi doświadczeniami życiowymi, przestawia elementy w ramach dzieła i wnosi w jego obręb elementy nowe.

I to jest właśnie bardzo istotny głos czytelnika w' „dialogu” z twórcą. Będzie o tym szerzej mewa w dalszych partiach niniejszego rozdziału, w związku z zagadnieniem konkretyzacji ideowo-estetycznej dzieła literackiego.

B. Dzieło literackie jako twór o genezie jednostkowej i zarazem społecznej

Dzieło literackie jest faktem społecznym, ponieważ jego twórca (autor) jest członkiem określonej społeczności, żyje w pewnym środowisku, które wpływa kształtująco nie tylko na jego osobiste losy, ale także na jego twórcze („zawodowe”) działania i produkt tych działań

utwór literacki.

Dzieło literackie, będąc rezultatem sprawności artysty, jak każdy produkt podlega społecznej ocenie. Ocena taka kształtuje się wedle określonych kryteriów wartości, utrwalonych w danym środowisku. Kryteria te nie są absolutne, mają charakter historyczny, w toku dziejowego rozwoju ulegają zmianom. Każdorazowo krystalizują się one pod wpływem tradycji kulturalnej, tzn. pewnych wzorców i norm przejętych z przeszłości, oraz pod wpływem współczesnych potrzeb i zadań, jakie przed twórczością literacką stawia życie społeczne. Należy dodać, że kryteria wartościowania nic są nigdy mechanicznym zlepkiem wzorców przejętych z tradycji i norm zrodzonych przez współczesne warunki życia. Tradycja ulega w nich adaptacji, swoistemu uwspółcześnieniu, zostaje wyprowadzona do zespołu poglądów wynikających z potrzeb danej epoki i danego środowiska.

Dzieło pisarza zostaje poddane społecznej ocenie z punktu widzenia pewnych ideałów literatury, modeli estetycznych, określonych poglądów na literackość wypowiedzi piśmienniczej, z punktu widzenia obowiązujących norm „poziomu” i sprawności twórczej. Jednym z instrumentów takiej oceny jest krytyka literacka. Ocena ta jednak nie występuje dopiero wtedy, gdy dzieło jest już ukształtowane ostatecznie i dociera

2— Za rys teorii literatury 17