68301 IMG85

owej wypowiedzi, jak też jej adresatem, a zatem również jego sytuacja odpowiada pewnej sytuacji socjalnej.    ;    |' t

Dla sytuacji społecznej aktu mówienia wcale nie musi być charakte-rystyczna wymiana wypowiedzi kilku (przynajmniej dwóch) uczestników. Na przykład przemówienie czy wykład są wypowiedziami jednostronnymi, ale towarzysząca im obecność słuchaczy oddziałuje w sposób wyraźny na postawę mówcy czy wykładowcy, wpływa na sposób ukształtowania jego wypowiedzi, narzuca mu obowiązek posługiwania się określonym językiem, zrozumiałym dla odbiorców, wymaga przystosowania się do ich możliwości pcrcepcyjnych. Wypowiedź jest tu jak gdyby „nastawiona" na słuchaczy, kierowana do nich zgodnie z pewnym zamierzeniem mówiącego. Uczestniczą oni w sytuacji społecznej językowego kontaktu przez sam fakt pojmowania wypowiedzi, rozumienia jej treści, czy też przez reagowanie działaniem (np. oklaskami) na wypowiadane słowa. Są więc niejako potencjalnymi „rozmówcami”.

Utwór literacki też jest wypowiedzią językową, choć inaczej zorganizowaną niż np. przemówienie lub wykład, a także pełniącą inne funkcje.

Będąc zaś wypowiedzią językową, ma jak każdy akt mówienia znaczenie socjalne.

Dzieło literackie należy zatem do dziedziny faktów społecznych, ponieważ jest sposobem kontaktu pomiędzy autorem a czytelnikami.

Można powiedzieć, że jest ono przekazem autora kierowanym do odbiorców i zorganizowanym zgodnie ze swoim społecznym przeznaczeniem.

Wprawdzie pisarz jako jednostka,egzystująca w określonej zbiorowości kontaktuje się ze społeczeństwem w rozlicznych stosunkach właściwych codziennemu życiu, ale jako twórca, czyli podmiot czynności twórczych, jako artysta — wchodzi w kontakt ze społeczeństwem tylko za pośrednictwem swych utworów.

W kontakcie tym obydwaj partnerzy nie są w równym stopniu aktywni, ponieważ wypowiada się (poprzez dzieło) jeclynie pisarz, na- ■ tomiast uczestnictwo czytelnika ogranicza się do lektury utworu. W rozmowie role nadawcy i odbiorcy są wymienne, każdy z partnerów może być raz jednym, raz drugim, natomiast w kontakcie autora z czytelnikami poprzez dzieło — role te są stałe i nieodwracalne: pisarz jest zawsze nadawcą, czytelnicy zawsze - odbiorcami.

Nie oznacza to jednak bynajmniej, aby w tym „dialogu” odbiorca był uczestnikiem biernym. Po pierwsze dlatego, że pisarz, kształtując twoją wypowiedź literacką, adresuje ją do przypuszczalnego odbiorcy,

$

°nstruuje przekaz celowo; obecność domniemanego czytelnika to warssyszy powstawaniu dzieła i wpływa na jego treść i konstrukcję.

° wtóre dlatego, że odbiór dzieła przez czytelników, jego lektura — wcale nie jest bierną percepcją. Odbiorca, odczytując utwór, dopełnia go niejako* konfrontuje z własnymi doświadczeniami życiowymi, przestawia elementy w ramach dzieła i wnosi w jego obręb elementy nowe.

I-to jest właśnie bardzo istotny głos czytelnika w „dialogu** z twórcą. Będzie o .tym szerzej mowa w dalszych partiach niniejszego rozdziału, w związku z zagadnieniem konkretyzacji ideowo-estctycznej dzieła literackiego.

B. Dzieło literackie jako twór o genezie jednostkowej i zarazem społecznej

Dzieło literackie jest faktem społecznym, ponieważ jego twórca (autor) jest członkiem określonej społeczności, żyje w pewnym środowisku, które wpływa ksztaltująco nie tylko na jego osobiste losy, ale także na- jego twórcze („zawodowe”) działania i produkt tych działań —utwór literacki.

Dzieło literackie, będąc rezultatem sprawności artysty, jak każdy produkt podlega społecznej ocenie. Ocena taka kształtuje się wedle okre- | ślonych kryteriów wartości, utrwalonych w danym środowisku. Kryteria te nie są absolutne, mają charakter historyczny, w toku dziejowego rozwoju ulegają zmianom. Każdorazowo krystalizują się one pod wpływem tradycji kulturalnej, tzn. pewnych wzorców i norm przejętych z przeszłości, oraz pod wpływem współczesnych potrzeb i zadań, jakie przed twórczością literacką stawia życie społeczne. Należy dodać, ż< kryteria wartościowania nie są nigdy mechanicznym zlepkiem wzorców przejętych z tradycji i norm zrodzonych przez współczesne warunk życia. Tradycja ulega w nich adaptacji, swoistemu uwspółcześnienii zostaje wprowadzona do zespołu poglądów wynikających z potrze danej epoki i danego środowiska.

Dzieło pisarza zostaje poddane społecznej ocenie z punktu Widzeń pewnych ideałów literatury, modeli estetycznych, określonych poglądó na literackość wypowiedzi piśmienniczej, z punktu widzenia oho w i żujących norm „poziomu” i sprawności twórczej. Jednym z instrumc tów takiej oceny jest krytyka literacka. Ocena ta jednak nie wy stępi dopiero wtedy, gdy dzieło jest już ukształtowane ostatecznie i docii

•2 — lujt (torii llt_Ci«iury    ~V