172,173

obywatelstwa w samej twórczości poetyckiej. Stało się to bowiem i, dopiero u wielkich twórców romantycznych, a tymczasem Tadeusz No-waczyński, Józef Elsner, a przede wszystkim Franciszek Królikowski -pierwsi teoretycy polskiego sylabotonizmu mieli dla swych obserwacji materiał poetycki marginesowy i drugorzędny, opierali się więc przede wszystkim na wzorach wersyfikacji starożytnej. Zaadaptowali też na użytek polskiej nauki o wierszu pewne elementy teorii wierszowej wykształcone w metryce antycznej.

Teoria sylabotonizmu opiera się aż do dzisiaj (zresztą nie tylko w Polsce) na obcym aparacie pojęciowym, najzupełniej różnym od tego, jaki stosuje się do innych systemów wiersza. Poza innymi niedogodnościami wywołuje to mylne wrażenie wyizolowania techniki sylabotonicznej z jednolitego ciągu rozwijających się ewolucyjnie form polskiej wersyfikacji.

Tak więc rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy całego wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami. Są to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze ‘ akcentowana, inne zaś nie akcentowane. Pojęcie stopy, przeniesione z metryki klasycznej, oznaczało tam jednostkę rytmiczną o ustalonym układzie sylab długich i krótkich, a więc jednostkę wyróżnianą na zasadzie iloczasowej i na tej zasadzie równoważną wobec jednostek innych. W wierszu nowożytnym stopa stała się jednostką określaną na podstawie sylabiczno-akcentowej, co oczywiście całkowicie zmieniło zasady Tytanicznej ekwiwalencji poszczególnych stóp, unieważniając istotne dla wersyfikacji antycznej prawo zamienności stóp mających jako całość tę samą wartość iloczasową, a różną wartość sylabiczną. Wraz z samym pojęciem i przyznaną mu funkcją reprezentowania podstawowej jednostki rytmicznej zapożyczone zostały i nazwy poszczególnych stóp. Najczęściej wyróżnia się w wierszu polskim następujące stopy: trochej ( '    ) 2 sylaby: akcentowana i nie akcentowana;

jamb (---) 2 sylaby: nie akcentowana i akcentowana;

daktyl (    -) 3 sylaby: akcentowana i dwie nie akcentowane;

amfibrach (    '    -) 3 sylaby: nie akcentowana, akcentowana i nie

akcentowana;

anapest (—    — ) 3 sylaby: dwie nie akcentowane i jedna akcentowa

na;

) 4 sylaby: dwie nie akcentowane,akcentowana i nie akcentowana.

penh trzeci¹ (—i

\

O Zaklasyfikowaniu konkretnego wiersza jako trocheicznego, jam l)iczneg<\, amfibrachicznego itd. decyduje typ następstwa akcentów w wersie, przy czym mogą. być brane pod uwagę nie tylko akcenty

główne, aje i poboczne. Podziału na stopy dokonuje się ze względu nu mechaniczną powtarzalność układu sylab akcentowanych i nie akcentowanych, beż względu na to, do jakich zespołów słownych one przynależą.

Oto krótki wers jambiczny z przytoczonegocałości utworu

Słonimskiego:

Stolika marmurowy blat

Wers ten ma następującą postać sylabiczno-akcentowo-zestrojową:

i__| JJL__/__|_/.

W tym schematycznym zapisie (bardzo przydatnym dla wszelkich analiz wersyfikacyjnych) sylaby oznaczone są kreskami poziomymi, akcenty — ukośnymi kreseczkami nad znakami poszczególnych sylab, akcenty poboczne — to takie same kreseczki wzięte w nawias, wreszcie kreski pionowe rozdzielające sylaby zaznaczają granice zestrojów akcentowych, a więc najmniejszych obdarzonych znaczeniem cząstek, na jakie mówiąc dzielimy każdą wypowiedź².

wanych wspólnemu akcentowi głównemu. Zestrojem może być zarówno pojedynczy wyraz

Ml.

1

Pcon trzeci nazywany bywa również dytrochejem, czyli podwójnym trochejem

gdyż pierwsza jego sylaba otrzymuje zazwyczaj akcent poboczny: iii___[___

2

"" ² Zestrój akcentowy — to sensowny znaczeniowo zespól sylab podporządko-

(np. zmartwienie), jak i zespól wyrazów, w którym wyrazy niesamodzielne akcentowo przyłączają się do wyrazu o akcencie samodzielnym; np. trzy wyrazy nie martwcie sif tworzą jeden zestrój z akcentem na pierwszej sylabie wyrazu martwcie. Każda wypowiedź składa się Z tylu zestrojów, ile jest w niej akcentów głównych. W pewnych wypadkach, zależnie od dobitności i tempa mówienia oraz od układu wyrazów w zdaniu, a także od ich znaczenia, zdarza się, że wyraz mogący posiadać akcent samodzielny podporządkowuje się innemu, stojącemu obok, ważniejszemu w danym kontekście. W ten sposób powstają tzw. zestroje ściągnięte. Od interpretacji mówiącego zależy tworzenie zestrojów ściągniętych, bądź też rozdzielanie wypowiedzi na zestroje mniejsze, nie podlegające dalszemu rozkładowi, czyli zestroje prymarne. Na przykład nie martwcie si( to trzywyrazowy zestrój prymarny o schemacie sylabiczno-akcentowym:_. J.___; natomiast nie martwcie sit dzii może być wypowiedziane jako dwa zestroje prymarne: ____ !________|_L_ bądź jako jeden zestrój ściąg-

męty: