196 197 3

nie. mogą zmieniać średnicę jej światła, a wtedy gardziel wykonuje ruchy pompujące, wciągające pokarm, śluz czy złuszczający się naskórek żywiciela. Gardziel przechodzi w krótki przełyk, łączący się z endodermalnym jelitem. Jelito, u prymitywnych jednorodców jest workowate, u wyższych ma pnie podłużne, a na nich uchyłki (ryc. 77A). Układ pokarmowy kończy się ślepo. Jelito zawiera komórki gruczołowe, produkujące enzymy trawienne i komórki absorbujące pokarm. Trawienie jest częściowo zewnątrzkomórkowe, częściowo wewnątrzkomórkowe. Niektóre gatunki wydzielają enzymy trawienne na zewnątrz układu pokarmowego i częściowo nadtrawiają tkanki gospodarza.

Oddychanie zachodzi przez pokrycie ciała. Jednorodce mogą oddychać tlenowo i beztlenowo.

Układ wydalniczy pełni głównie funkcję osmoregulacyjną, wykazuje jednolitą budowę (ryc. 77B). Występują dwa kanały zbiorcze po bokach ciała, zaczynające się w jego przedniej okolicy i biegnące ku tyłowi. Dalej, zaginają się do przodu i uchodzą do pęcherzyków, otwierających się oddzielnymi nef-rydioporami na przodzie ciała po stronie grzbietowej. Do kanałów uchodzą liczne komórki płomykowe.

Układ rozrodczy. Jednorodce są hermafrodytami. Narząd rozrodczy żeński

Ryc. 78. Jednorodce. A — Polystomoloidella sp., B — onkomiracidium. C — jajo; a — jajnik, c — pochwa, d —jądro, g — gardziel, j —jelito, k — kanał płciowo-jelitowy (Laurem), I — oczko, m — macica, n — pęcherzyk nasienny, o — jajo, p — prohaptor, r — gonopor, s — opistohaptor, ż — gruczoł żółtkowy

składa się z pojedynczego jajnika (ryc. 77C, 78A) i przewodów wyprowadzających jaja. Jajowód, w pewnej odległości od jajnika, zróżnicowany jest w ootyp, rozszerzenie, do którego uchodzą gruczoły Mehłisa, produkujące wydzielinę ułatwiającą przesuwanie jaj w przewodach układu rozrodczego. Do jajowodu uchodzą także: gruczoł żółtkowy (żółtnik; jaja są ektolecytalne, podobnie jak

_u wirków należących do Neoophora), produkujący żółtko i materiały na osłony jajowe oraz kanał kopulacyjny, kończący się pochwą. Pochwa otwiera się niezależnie od jajnika, z boku ciała, po stronie grzbietowej albo po stronie brzusznej. Ootyp połączony jest z jelitem krótkim przewodem, zwanym płciowo-jelltowym, który usuwa nadmiar wyprodukowanych komórek jajowych do układu pokarmowego, gdzie zostają strawione i wtórnie wykorzystane jako pokarm. Jajnik, poza ootypem, rozszerza się w macicę, która jest zawsze krótka i nie mieści więcej niż 100 jaj. Produkcja jaj jest duża, funkcjonowanie przewodu płciowo-jelitowego zapobiega zatłoczeniu macicy. Macica na zewnątrz organizmu uchodzi własnym otworem albo co jest częstsze, łączy się z przewodem wyprowadzającym męskim i razem z nim uchodzi do przedsionka płciowego otwierającego się za otworem gębowym (ryc. 78A). Opisany schemat budowy żeńskiej części układu rozrodczego występuje u większości gatunków. U części występują dwa kanały kopulacyjne przechodzące w dwie pochwy, otwierające się oddzielnie, najczęściej po bokach ciała (ryc. 78A). Pojedyncza, czy parzysta pochwa, w określonej części swojej długości może być zróżnicowana w zbiornik nasienia.

Jądra u prymitywnych gatunków są pojedyncze (ryc. 78A) albo parzyste, u wyższych są liczne (ryc. 77C). Z jądrami łączą się przewody nasienne przechodzące w pojedynczy nasieniowód, kończący się pęcherzykiem nasiennym i prąciem. Do pęcherzyka nasiennego, u większości gatunków, uchodzą gruczoły dodatkowe. Prącie u gatunków ze złożoną tarczą czepną, składającą się z podjednostek, ma postać rurki uzbrojonej w kolce i haki.

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Zapłodnienie jest najczęściej krzyżowe, samozapłodnieniu zapobiega protand-ńa. Jaja pokryte są substancją lepką i mają otoczki z wyrostkami (ryc. 78C) ułatwiające im pływanie lub przyczepienie się do ciała żywiciela. Jednorodce są głównie jajorodne. Gatunki rodziny Gyrodactylidae są żyworodne. U nich jaja przebywają w macicy pojedynczo i przechodzą stadia rozwojowe. Z jaj rozwijają się larwy, zwane onkomiracidiami (ryc. 78 B), orzęsione, wolno pływające, które przyczepiają się do żywiciela i stopniowo wykształcają w dojrzałego pasożyta. Nie występuje zmiana żywiciela. Larwy wyposażone są w dwa gruczoły czepne, zlokalizowane z przodu ciała, produkujące wydzieliny lepkie i prosto zbudowaną tarczę czepną w tyle ciała. Ogólną budową przypominają postacie dojrzałe, mają rozwinięte wszystkie układy. W trakcie rozwoju odrzucają nabłonek orzęsiony, który zostaje zastąpiony nabłonkiem syncycjal-nym. Poza tym, rozwój przebiega wprost.

Larwy gatunków żyjących w pęcherzu moczowym płazów, dostają się z wody do jam skrzelowych albo do przewodu pokarmowego żywiciela, a dopiero po tym zasiedlają narząd stałego bytowania, co obrazuje jedną z możliwych dróg przekształcania się pasożytów zewnętrznych w wewnętrzne.

197