1
2 3

46 ŚWIADOMOŚĆ

wyraźny sposób nie byłyby odniesione do ‘centrum świadomości’. Tym centrum jest nasze ‘ja’, które nie zmienia się wraz ze zmieniającymi się stanami samej świadomości. Nawet po przerwach na sen czujemy się ponownie tą samą osobą, tym samym podmiotem, tym samym ‘ja’. Mimo że w toku rozwoju fizycznego i psychicznego, w trakcie nabywania wykształcenia i tzw. doświadczenia życiowego, zmieniają się istotnie cechy naszej osobowości, to jednak pozostaje poczucie bycia tym samym podmiotem, tym samym ‘ja’.

: r.

Świadomość, widziana jako strumień, jest następstwem faz. Faza teraźniejsza przemija, pojawia się nowa teraźniejszość, ona leż przemija, pozostawiając miejsce dla nadchodzącej teraźniejszości. Wydaje się, że nasza świadomość powinna się nam pojawiać jako coś zamkniętego w immanencji chwili, jako coś ograniczonego do obecnej teraźniejszości, ponieważ teraźniejszości, która właśnie przeminęła, już nie ma, natomiast teraźniejszości nadchodzącej jeszcze nie ma. W jaki więc sposób konstytuuje się ciągłość świadomości? W jaki sposób powstaje przekonanie, że wszystkie fazy stł umienia tworzą jedną całość, że stanowią płynięcie, które ma charakter ciągły? Na początku XX w., częściowo niezależnie od siebie, W. James i E. Husserl argumentowali, że doświadczenie teraźniejszości ma pewna rozciągłość czasową, że teraźniejszość nic jest ostrzem noża pomiędzy przeszłością a przyszłością¹⁹. Husserl pozostawił na ten temat wiele analiz,

~    • on

a jego interpretacja czasu wpłynęła na późniejszych filozofów . Analizy Husserla zmierzały do pokazania, w jakim stosunku pozostają do siebie przeżycie teraźniejszości i przypomnienie, jak możliwe jest odkrywanie w przypomnieniu treści uporządkowanych według ‘przed’ i ‘po’ oraz w jaki sposób konstytuuje się doświadczenie ciągłości świadomości oraz doświadczenie czasu.

¹⁹ W kręgu filozofii niemieckiej tamtego okresu najwcześniej teorię rozciągłości czasowej teraźniejszości sformułował L. W. Stern (Psychischc Prasenzzeit, „Zcitschrift fur Psychologie und Physiologie der Sinncsorgane" 13(1897), s. 325-349). Wcześniej od Husserla na fenomen rozciągłości teraźniejszości wskazywał W. James, pisząc, żc teraźniejszość należy pojmować jako „a saddle-back, with a certain breadth of its own in which wc sit perched, and from which we look in two directions into time”. The Principles of Psychology, t. I, New York: Dover 1890 (1955), s. 609. Husserl czytał Jamesa i jego własne analizy doświadczenia teraźniejszości były inspirowane uwagami Jamesa. Por. E. H u s s e r I, Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, tłum. J. Sidorek, Warszawa: PWN 1989.

^:,) Na temat wpływu, jaki Husserlowska teoria czasu wywarła na M. Heideggera, M. Mcrlcau-Ponty’ego, E. Lćvinasa i J. Dcrridę, por. R. B e r n c t, Einleitung, [w:j tenże (red.), Edmund Husserl, Texte zur Phdnomenologie des inneren Zeithewufitseins //,<?9?-7Q/7) TTnmhiira- Me. i ner Ve.rlno 1985. s. XT-T.XVIT.

Zasadniczy problem analiz Husserla można sformułować następująco: jak, biorąc za punkt wyjścia aktualne doznanie świadome, na przykład aktualną impresję (wrażenie) rozbrzmiewającego dźwięku, można wyjaśnić spostrzeżenie melodii jako struktury całościowej i ciągłej? Według A. Mei-nonga melodia stanowi przykład przedmiotu czasowo rozdystrybuowane-

ni    _#    #

•lii;!?

:

go . Ogólniejsze pytanie brzmi więc następująco: w jaki sposób jest możliwe spostrzeganie czasowo rozdystrybuowanych przedmiotów, a więc takich przedmiotów, które nigdy nie będą mogły być ujęte w jednym, teraźniejszym spostrzeżeniu? W rachubę wydają się wchodzić dwie możliwości: w następujących po sobie teraźniejszych spostrzeżeniach, odnoszących się do następujących po sobie teraźniejszych dźwięków, już jest zawarte spostrzeganie melodii albo spostrzeganie melodii dokonuje się dopiero po przeminięciu tworzących ją dźwięków. Po wybrzmieniu melodii umysł nasz dokonywałby symultanicznego przeglądu wszystkich należących do niej dźwięków i na tej podstawie formowałby syntetyczne przedstawienie melodii jakp swoistej jedności. Meinong, z którego poglądami polemizując, Husserl formułował swoje własne stanowisko, opowiedział się za drugą z tych moż-liwości. Według niego sukcesywnie następujące po sobie spostrzeżenia nie t wystarczają do tego, aby mógł powstać całościowy przedmiot o charakterze ■ tzw jakości postaciowej, którym jest melodia. Melodia była zatem dla ' Me nonga przedmiotem wyższego rzędu, a do jej ujęcia, oprócz zmysłowego %/.doświadczenia tonów, potrzebna była logiczna aktywność umysłu, syntetyzu-;; jąća zmysłową całość w przedmiot (przedstawienie) wyższego rzędu. Słabo-ą teorii Meinonga jest m.in. to, że wynika z niej nieprzekonywająca teza, 4pr lęlodia może zostać spostrzeżona tylko wtedy, gdy wszystkie jej sukcesywne składniki dane są świadomości jednocześnie: melodia może być śwjiadomiona tylko wtedy, gdy właśnie wybrzmiała.

Ml

m

an

Naturę świadomości czasu Husserl analizował za pomocą czterech 'nych narzędzi pojęciowych: impresji (wrażenia), retencji, przypomnienia protencji. Husserl przyjmował, że czym innym jest impresja (wrażenie) 1 rzmiewającego dźwięku, a czym innym sam dźwięk. Dźwięk jest czymś ćendentnym wobec świadomości, natomiast jego świadome przeżycie żęnie) jest czymś immanenlnym. Analiza miała więc pokazać, jak dzięki stemu sposobowi funkcjonowania naszej świadomości tworzy się zjawi-tzw: czasu immanentnego, w którym przepływają poszczególne irnpre-Dopiero w efekcie odrębnego procesu obiektywizacji czas immanentny Uje przekształcony w czas obiektywny, czas transcendentnych, ‘światli- przedmiotów.

§&•/ •

• TT.

fifepór. tamże. s. XXVI-XXVH.