1 (72)

144_ Proza fantastycznonaukowa

fiction znane są również za granicą. Tłumaczone były w Związku Radzieckim, Czechosłowacji, NRD i na Węgrzech.¹

Książkowy debiut Janusza A. Żajdla, autora zamieszczonej w Posianiu z piątej planety noweli pt. Próba, przypadł na rok 1965. W tym właśnie roku pisarz wydał swój pierwszy tomik opowiadań zatytułowany Jad mantezji. Twórczość Zajdla ma wiele cech wspólnych z pisarstwem Fiałkowskiego (zwłaszcza z jego pierwszym zbiorkiem). Wydaje się jednak, że utwory Fiałkowskiego są bardziej dojrzałe, problematyka głębsza i warsztat literacki sprawniejszy. Jest również Fiałkowski mniej pesymistyczny w swoich wizjach.

W opowiadaniach Zajdla niewiele można znaleźć refleksji filozoficznej. Autor dba przede wszystkim o sensacyjność i niesamowitość prezentowanych pomysłów. Jego zaduma jest ponura, służy przestrodze. U Zajdla „czarny charakter” pojawia się znacznie częściej. W koszmarnym opowiadaniu tytułowym, którego pomysł autor zaczerpnął chyba ze starych, fantasty-cznonaukowych „dreszczowców”, jad mantezji — spokojnego zwierzaka z obcej planety — staje się narzędziem władczych zakusów cierpiącego na ₍ przerost ambicji łotra. Zakończenie opowiadania pozwala jednak przypuszczać, że inni ludzie będą mieli wpływ na kształt przyszłego świata.

O nieodpowiedzialnych uczonych, dopuszczających się niehumanitarnych eksperymentów, mówi Próba i kryminalna powiastka Robot numer trzy. Jest także nowela o wielkości człowieka, jego bohaterstwie i bezinteresowności, o oddaniu się idei postępu {Studnia).

W zbiorze Zajdla są również opowiadania, w których pisarz koncentruje się wyłącznie na osiągnięciu efektu grozy łub skomponowaniu zagadki „z dreszczykiem”. Można by do nich zaliczyć Egipskiego kota i oryginalny, ciekawy drobiazg literacki pt. Dziwny nieznany świat. Opowiadania Zajdla utrzymane są w poważnym tonie. Groteska, jeśli pojawia się od czasu do czasu, to przybiera odcień subtelnej ironii. (

W roku 1968 ukazał się tomik opowiadań Witolda Zegalskiego pt. Wyspa Petersena. Autor debiutował na polu fantastyki naukowej powieścią dla starszych czytelników pt. Krater czarnego snu (1960). Nie był to utwór wysokiej klasy i przeszedł prawie nie zauważony. Natomiast nowy tomik opowiadań zasługuje na uznanie. W ciągu ośmiu lat pisarz wypracował oryginalne formy literackie i własny punkt widzenia na perspektywy rozwoju cywilizacyjnego. W swych koncepcjach jest może Zegalski nawet bardziej refleksyjny od Fiałkowskiego.

W tomiku dominują poważne, na ogół ponure wizje przyszłości, których charakter zapowiadało już umieszczone w Posianiu z piątej planety opowiadanie pt. Powrót gigantów (znalazło się również w nowym zbiorze). Opowieści kosmiczne są dość częste w Wyspie Petersena. Przestrzeń międzygwiezdna, obce planety, to kraina, gdzie na ludzi czekają liczne niebezpieczeństwa, i jeśli je pokonują, to dzięki własnej odwadze, szlachetności i wiedzy. Bohaterowie Zegalskiego nie są jednostkami wybitnymi. Mają chwile słabości i albo je przezwyciężają, albo nie.

Pisarz nie jest jednak entuzjastycznym apologetą wypraw w Kosmos. W utworach jego przewija się pytanie, czy rzeczywiście bytność człowieka w odległych układach jest aż tak konieczna? Czy istnieje moralne prawo zamykania ludzi w ścianach statków na całe lata, aby po powrocie stali się dla współczesnych mieszkańców Ziemi barbarzyńcami z zamierzchłej epoki? W pesymistycznym w swej wymowie opowiadaniu wyprawa dociera na nieznaną planetę tylko po to, aby przekonać się, że uprzedzili ją inni, lecący na szybszych, skonstruowanych kilkadziesiąt lat później pojazdach. „Pozostał powrót — stwierdza narrator. — Lecz gdy wylądują, ich wiedza będzie bezużyteczna, przestarzała, wszystko zastaną zmienione, nowe, obce. Zanim odzyskają poczucie własnej wartości, miną lata studiów... Wiedzieli, że tak będzie, byli na to przygotowani. Sądzili jednak, że do nauki dorzucą własną cząstkę — wiedzę o tej planecie. To decydowało. Tylko w tym wypadku można się było zgodzić”.¹

W groteskowych Peryferiach układu badacze odkrytej przez siebie planety znajdują się wobec dylematu pozostania na niej na zawsze. Co więcej, zdają sobie sprawę, że po kilku pokoleniach skarłowacieją do postaci... ślimaków. Opowiadanie Peryferie układu ma najlepszą ze wszystkich opowiadań Zegalskiego pointę.

W innych utworach „kosmicznych” pojawia się u Zegalskiego problem cywilizacji pozaziemskich {Próg przystosowania). Podobnie jak Fiałkowski, pisarz sugeruje, że mieszkańcy Kosmosu mogą się nami w ogóle nie interesować.

Kolejny obiekt zainteresowań pisarza to roboty, a ściślej — stosunki między człowiekiem a myślącymi maszynami. Zegalski w zasadzie nie przypisuje mechanicznym stworom jakichś demonicznych ani anielskich właściwości. Mgliście sugeruje, że różnie może być w przyszłości. Właśnie ta niepew-_r nośi jest podstawą konstrukcyjną opowiadania Ciepło, ciepłej, coraz cieplej.

W. Zegalski: Wyspa Petersena. Warszawa 1969, s. 106.

1

Z. Przyrowski: Posłowie do: K. Fiałkowski: Poprzez piąty wymiar. Op. cit.