1 (81)

162 Proza podrożniczo-przygojówi

Sygnały ze skalnych ścian. Wędrówki alpejskie. Skalne lato. Tragedie tatrzańskie (1958), oraz Konstanty Stecki — twórca licznych opowieści o Tatrach, który wydał m. in. powieść Dzieci klęski (1958), opowiadania przewodnickie pt. Tatry na co dzień (1962), nadto utwory tatrzańskie Śladami poszukiwaczy skarbów (1963) i Ludzie spod niebieskiego znaku (1967).

Ogólnie jednak należy zanotować tendencję wypierania prozy tego typu przez powieści, w których w umiejętny sposób wiedza geograficzno-przy-rodnicza połączona jest z żywą, wciągającą przygodą. Ten właśnie element konstrukcyjny stanowi siłę nośną wielu współczesnych książek podróżniczo--przy godowych.

STARE SCHEMATY ROBINSONAD,

UTWORÓW TRAPERSKO-MYŚLIWSKO-INDIAŃSKICH I ICH NOWA INTERPRETACJA

Zjawiskiem szczególnie ciekawym w prozie podróżniczo-przygodowej lat powojennych jest —jak już powiedzieliśmy — nawiązywanie do klasycznych schematów. Przy tym trzeba podkreślić, że w wielu przypadkach świadomemu odwoływaniu się do tradycji towarzyszy zgoła odmienna interpretacja przedstawianych wydarzeń.

Dowodzi tego m. in. stanowisko A. Fiedlera wobec idei dawnych robinso-nad wyeksponowane w Wyspie Robinsona (1954). Autor świadomie nawiązał do tradycji literackiej, do klasycznej powieści Daniela Defoe, co zamanifestował nie tylko w tytule, lecz także w treści książki. Ukazał w niej perypetie pilnego czytelnika Robinsona Kruzoe, Johna Bobera, potomka polskich rzemieślników-smolarzy, którzy przybyli na kontynent amerykański w początkach XVIII stulecia. Bohater Fiedlera, spragniony przygód, trafił na statek i podobnie jak Robinson dostał się po jego rozbiciu na bezludną wyspę, gdzie spotkał się z dwoma rozbitkami czerwonoskórymi, z którymi — po zdobyciu ich zaufania — ułożył swoje stosunki na zasadach przyjaźni. Do konfliktu doszło wówczas, gdy na wyspie wylądowali zbuntowani przeciwko Hiszpanom inni kolorowi niewolnicy. „Nieufni i podejrzliwi — pisze Halina Skrobiszewska — obciążać będą Johna Bobera odpowiedzialnością za wszystkie winy jego rasy [...]. Zyska ich zaufanie wtedy dopiero, gdy wystąpi w obronie uciekinierów przeciwko ludziom o tym kolorze skóry, jaki sam posiada; zaświadczy czynem, że są sprawy bardziej istotne między ludźmi niż związki krwi.”¹

^! H. Skrobiszewska: Książki naszych dzieci... Op. cit., s. 322.

A. Fiedler przeciwstawił więc demokratyczne przekonania swego bohatera pokutującym tu i ówdzie w dawnych tekstach podróżniczo-przygodowych rasowym uprzedzeniom białych i stosunkom międzyludzkim opartym na zasadach poddaństwa. Jego bohater podjął bowiem walkę w obronie kolorowych w imię ogólnoludzkich ideałów wolnościowych. Nowe treści wychowawcze wyeksponował także pisarz we wzajemnych stosunkach między rozbitkami. Kolorowi bohaterowie A. Fiedlera nierspełniają w utworze roli Piętasz-ka. Tch współżycie z J. Boberem oparte zostało „na zasadach przyjacielskiej równości”.¹ Korzystając w sposób świadomy z tradycyjnych wątków fabularnych, zawarł autor w swej powieści niezwykle cenne, z wychowawczego punktu widzenia, idee.

Podobną tendencję można zaobserwować w innych książkach tego autora, a mianowicie w utworach o tematyce indiańskiej. W latach 1949—1956 Arkady Fiedler wydał m. in. zbeletryzowany reportaż z wyprawy zoologicznej do Brazylii pt. Rio de Oro (1950) oraz powieść Mały Bizon (1952). W wymienionych tu tekstach literackich doszło do głosu polemiczne stanowisko pisarza wobec tendencji zmierzających do ukazywania życia czerwono-skórych w sposób jednostronny i tendencyjny -¹- do traktowania walki niepodległościowej Indian w kategoriach zdobywczej przygody białych.² Fiedler natomiast ujął temat od innej zgoła strony. Ukazał mianowicie istotę owej przygody — istotę i prawdziwe oblicze kolonializmu, który dla czerwo-noskórych oznaczał początkowo nierówną walkę, a następnie utratę wolności i życie w rezerwatach.

Taką właśnie prawdę zawarł pisarz w swej reportażowej opowieści Rio de Oro, w której na tle egzotycznej przyrody brazylijskiej ukazał obyczaje i życie Indian ze szczepu Koroadów.

Podobną problematykę podjął w powieści opartej na autentycznym materiale z życia indiańskiego szczepu Czarnych Stóp pt. Mały Bizon. Utwór ten, napisany w formie pamiętnika Indianina, Małego Bizona, ukazuje tragiczne losy czerwonoskórych, którzy po nieudanych próbach obrony swej wolności, zamknięci w rezerwatach, próbują dostosować się do nowych warunków egzystencji. Nie rezygnują zarazem z podejmowania — w zmodyfikowanej

1

' Ibidem, s. 321.

2

Pierwsze polskie utwory powojenne o tematyce indiańskiej z akcją umiejscowioną wśród amerykańskich lasów, prerii i gór również ujmowały temat tradycjonalistycznie i szablonowo. Ani bowiem powieść Alojzego Florczaka pt. Czarny Orzeł Delawarów (1946), ani książka Marii Korewy pt. Atahelpa,pierwszy wódz Indian (1947), ani też utwór Kazimierza Kieniewicza pt. Psy Wielkiego Wau(l94&) nie proponowały nowego w sensie literackim spojrzenia na podjęty temat.