1 (87)

174 Proza podróżn iczo-przygotlo > a

W powieści Tajemnice wysp południowych przedstawił z kolei Smolarski losy trzeciej, a zarazem ostatniej wyprawy Jamesa Cooka do Australii. Dzieje podróży poznajemy z pamiętnika jednego z uczestników wyprawy — młodego Polaka z Gdańska — Tomasza Kossa. Relacja Smolarskiego zgadza się najzupełniej z przekazem dokumentalnym. W roku 1778 Cook rzeczywiście wyruszył na statkach „Discovery” i „Resolution” w podróż, która miała na celu odnaleźć drogę handlową przez Atlantyk wokół Ameryki Północnej i odkryć kolejny ląd zwany Australią. Zamierzał go podporządkować Anglii, która w tym czasie była już potęgą kolonialną. Pisarz dba jednak o to, aby zbytnio nie eksponować względów politycznych wyprawy. Ukazuje więc Cooka przede wszystkim jako odkrywcę pragnącego, choćby kosztem własnego życia, rozwiązać jedno z wielkich zagadnień dręczących wówczas ludzkość. Powieść Smolarskiego, napisana tradycyjnie, przypomina robinsonady i po części znane książki Verne’a. Są w niej pełne napięcia opisy podróży morskiej i dramatyczne przygody z mieszkańcami odkrywanych wysp. Autor wyjaśnia w niej przyczynę śmierci kapitana na Hawajach. Pisarze podejmujący ten temat zgadzają się co do tego, że tragiczny finał wyprawy spowodowany był drakońskimi posunięciami wobec tubylców; podkreślają jednak incydentalny charakter tych wydarzeń. Smolarski natomiast w sposób sugestywny ukazuje zwolenników terroryzowania „dzikich”, przeciwstawiając im tych nielicznych członków ekspedycji, którzy skłaniali się do współżycia z nimi. Czytelnik, obserwujący narastanie konfliktu między członkami wyprawy a tubylcami, nie ma wątpliwości co do tego, że jej tragiczny finał był skutkiem złego traktowania wyspiarzy.

NOWE TEMATY, NOWE FORMY LITERACKIE W PROZIE PODRÓŻN1CZO-PRZYGODOWEJ

/

W licznych utworach podróżniczych ostatniego okresu schemat przygodowej egzotyki, opartej na dawnych realiach z życia innych narodów, a zwłaszcza ludów kolorowych, zastępuje refleksja^ współczesności, rejestracja faktów z teraźniejszości, relacja dotycząca problemów współczesnego świata, współczesnej Europy, Afryki, Azji i Ameryki. Często rezygnuje się w nich z tradycyjnej, a zarazem atrakcyjnej przygody na rzecz surowej prawdy o warunkach życia człowieka w różnych systemach społecznych i politycznych współczesnego świata. Inaczej też konstruuje się w nich narrację. W miejsce zobiektywizowanej, prowadzonej w trzeciej osobie opowieści, znamiennej dla XIX-wiecznych struktur powieściowych, wprowadza się relację subiektywną, pierwszoosobową opowieść naocznego świadka zdarzeń i zarazem bohatera podróży. W wielu przypadkach proza podróżniczo-przy-godowa zbliża się pod względem formy do odmian paraliterackich — wypowiedzi dziennikarskiej, reportażu literackiego, faktograficznego rejestrowania zjawisk.

Omówione wyżej modyfikacje w prozie podróżniczo-przygodowej nasiliły się zwłaszcza w latach ostatnich. Nie znaczy to jednak, że nie występowały one w tej odmianie gatunkowej prozy wcześniej. Dowodem na to są liczne utwory Aliny i Czesława Centkiewiczów.

Po udanej powieści Odarpi, syn Egigwy (1949) pisarze ci oddali w latach następnych do rąk młodych czytelników kilka nowych utworów o tematyce polarnej. O arktycznych wyprawach naukowych, o walce ludzi z przyrodą na dalekiej Północy traktują m. in. ich opowieści: Zdobywcy Bieguna Północnego (1950), Na podbój Arktyki (1952) i W lodach Eisfiordu (1953).

Opowieść pierwsza poświęcona została bohaterskiej wyprawie polarników radzieckich na Biegun Północny, zorganizowanej w roku 1937. Centkiewiczowie, ukazując losy Papanina i jego towarzyszy oraz ich życie na dryfującej krze, skoncentrowali swoją uwagę na biografiach i cechach charakteru owych „mocnych ludzi”, których pasja poznawcza skierowała na śnieżne szlaki Północy. Należy przy tym podkreślić, że osobiste doświadczenia autorów z wypraw polarnych znacznie wzbogaciły wartości poznawcze i wychowawcze utworu.

W książce Na podbój Arktyki ukazali z kolei bogate dzieje wypraw polarnych, począwszy od podróży Greka Pytheasa w IV w. p. n. e. aż po III Międzynarodowy Rok Geofizyczny. Kreśląc historię wypraw polarnych i związanych z nimi badań naukowych „[...] autorzy — pisze M. Kowalewska — prowadzą czytelnika przez wszystkie ważniejsze etapy walki i klęsk, jakie były udziałem człowieka w wielkim długotrwałym ataku na Północ”¹. Ów kronikarski zapis zmagań ludzkich z przyrodą, urozmaicony fragmentami wspomnień głównych bohaterów walki o Arktykę, ma w sobie cechy opowieści niemal sensacyjnej, opartej na prawdziwych zdarzeniach i relacjach autentycznych postaci, które tworzyły historię wypraw i badań polarnych. Zastosowana technika pisarska (w książce autor zespolił reportażową relację z podróży z materiałami dokumentalnymi) zaważyła w sposób korzystny na wartościach poznawczych i atrakcyjności czytelniczej tekstu.

Wreszcie w W lodach Eisfiordu autorzy ukazali historię wyprawy radziec-

1

M. Kowalewska: O podbój Arktyki. „Nowa Kultura” 1953 nr 22.