22,23

stulatów, bądź tylko eksperymentów artystycznych, nie mających dla późniejszej literatury większego znaczenia.

Niezależnie od tego, czy pisarz respektuje w pełni normy językowej komunikacji, czy też przeciwstawia się im albo usiłuje je rozbić, zawsze musi się z nimi liczyć jako z czynnikami ograniczającymi swobodę jego usiłowań twórczych. Język określa te usiłowania nie tylko jako system znaków podporządkowanych ustalonym regułom, ale także jako „magazyn” nawyków myślenia, przekonań, poglądów, mitów, wierzeń i uprzedzeń, które się w nim osadziły w toku długotrwałego procesu rozwojowego danej zbiorowości. Pisarz, podejmując swoje działania — w języku, staje więc naprzeciw materii w wieloraki sposób już ukształtowanej; formuje dzieło z budulca, który z góry niejako uspołecznia jego zamiary.

Twórca należy do określonej zbiorowości narodowej, którą łączą poza językiem wspólne ideały, nierzadko wierzenia, pewna swoista mentalność (mówi się nieco przenośnie o „narodowym charakterze” Polaków, Francuzów czy Rosjan), a nade wszystko wspólnota doświadczeń utrwalonych w tradycji, doświadczeń, które urobiły w członkach tej zbiorowości przywiązanie do określonych wartości i wzorów, związanych z jakimiś istotnymi dla danego narodu wydarzeniami historycznymi, postaciami czy dziełami. Emocjonalny i intelektualny stosunek do tych wspólnych wartości jest jednym z elementów scalających wewnętrznie naród. Działania twórcze pisarza bynajmniej nie są neutralne wobec tej sfery zjawisk życia społecznego. Szczególnie w czasach, gdy byt narodowy jest zachwiany, w warunkach zagrożenia lub utraty niepodległości znajduje ta sfera bezpośrednie odbicie w dziełach literackich. Można by powiedzieć, że warunki egzystencji narodowej zobowiązują wówczas pisarzy do podjęcia problematyki, która jest najbardziej żywotna dla społeczeństwa. Charakterystycznych pod tym względem przykładów dostarcza nasza literatura romantyczna, osadzona mocno w nurcie walki narodowowyzwoleńczej, a także twórczość poetycka (np. Baczyńskiego czy Stroińskiego) w latach okupacji hitlerowskiej, apelująca ustawicznie do stereotypów, symboli i motywów tradycji narodowo--patriotycznej (militarnej, powstańczej), biorąca je za punkt wyjścia dla poetyckiego obrazowania.

Niezaprzeczalny wpływ na twórczość literacką mają również określone formy ustrojowe, charakter władzy państwowej, typ panujących stosunków społecznych i związany z nimi stopień swobód obywatelskich i demokratycznych. Każdy ustrój społeczny stwarza szereg różnorodnych ograniczeń dla twórców, narzuca im konieczność przystosowania się do norm utrwalonych w konstytucji, kodeksach i przepisach prawnych, które zakreślają granice wolności jednostkom głoszącym publicznie swoje poglądy. W warunkach zorganizowanego życia zbiorowego wolność głoszenia zapatrywań, zwłaszcza zaś takich, które mogą być interpretowane jako niechętne lub wrogie założeniom danego systemu społecznego i jego instytucjom politycznym, podlega mniejszym lub większym restrykcjom cenzuralnym. Stają się one niejednokrotnie przyczyną dramatycznych konfliktów między pisarzami a instytucjami sprawującymi władzę.

Wpływ życia społecznego zaznacza się w twórczości i jej wynikach — dziełach literackich — nie tylko jako ograniczenie pisarza. On sam bowiem, związany z określoną grupą społeczną, warstwą czy klasą, daje w swych dziełach wyraz treściom, które pozostają w zgodzie z naturalnymi dążeniami tych klas, warstw czy grup, pozostając zaś z nimi w zgodzie, sprzeczne są z dążeniami innych klas czy grup. W ten sposób dzieło literackie uczestniczy w konfliktach klasowych i walkach tendencji społecznych. Nierzadko uczestniczy bezpośrednio i wywiera znaczny wpływ na przebieg tych walk. Wspomnijmy tu znaczenie twórczości francuskich pisarzy oświeceniowych, którzy swoimi dziełami przygotowali grunt dla Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Analogiczną rolę przypisuje się na przykład twórczości Maksyma Gorkiego w rozwoju ruchu społecznego, którego rezultatem była Rewolucja Październikowa.

W świadomości zbiorowej utrwalone są pewne normy moralne, obyczajowe i religijne, dla których społeczeństwo wymaga poszanowania od swych członków. Artysta może w dwojaki sposób stanąć w opozycji do owych norm i zwyczajów. Może im zaprzeczyć swoim życiem i postępowaniem. Ale może także przeciwstawić się im za pośrednictwem swoich dzieł i ten właśnie przypadek jest dla nas interesujący. Pisarz, który występuje w utworze przeciw powszechnie obowiązującym zasadom i normom moralności, obyczajowości czy religijności, zostaje potępiony przez opinię publiczną właśnie jako twórca, jako artysta, gdyż jego sztuka burzy wartości obowiązujące w danym środowisku. Powstaje wówczas konflikt pomiędzy pisarzem a czytelnikami, przy czym jego powodem jest dzieło. Historia literatury zna wiele takich sytuacji. Gustave Flaubert, autor Madame Bovary, po opublikowaniu swej powieści był pociągany do odpowiedzialności sądowej za to, że utworem

23