230,231

Rozdział V

PROBLEMY KOMPOZYCJI 1. NORMA KOMPOZYCYJNA

Układ dzieła obejmuje nie tylko jego warstwę stylistyczną. Dotyczy on także jego świata przedstawionego. O układzie tego świata w utworze literackim mówimy jako o kompozycji (por. definicję w rozdziale II). Kompozycja jest w wieloraki sposób powiązana z budową stylistyczną utworu, są to dwa czynniki wzajem na siebie oddziaływające i wzajem się określające (tak np. charakterystyczna dla klasycyzmu idea harmonii wyraża się w równym stopniu w warstwie słownej i w układzie elementów przedstawianych).

Kompozycja — tak jak budowa stylistyczna — jest uwarunkowana przez rozmaite czynniki, składające się na ogólną sytuację historycznoliteracką, np. przez zadania, jakie się stawia przed literaturą, przez stadium rozwoju narzędzi pisarskich itp. Każda epoka literacka wytwarza mniejszy lub większy zespół norm kompozycyjnych, określających kształtowanie świata przedstawionego, sposoby jego organizowania, stopień spoistości wewnętrznej itp.

Tak jak norma stylistyczna, one również mają charakter inter-subiektywny, istnieją w świadomości społecznej jako zespół zasad, bądź formułowanych pojęciowo, bądź też działających w postaci nie sformułowanej. Norma ta określa działania twórców, ale istnieje także w świadomości odbiorców, wpływa na recepcję danych wartości literackich. Działająca w danej epoce norma kompozycyjna określająca działania twórcy czy grupy twórców nie musi być od razu normą akceptowaną przez odbiorców. Czasem między normami proponowanymi przez pisarzy a normami utrwalonymi w świadomości odbiorców istnieją różnice, prowadzące nawet do jawnych konfliktów.

Norma stylistyczna sytuuje utwór wobec ogólnej rzeczywistości językowej i wobec panującej w literaturze danego okresu konwencji stylistycznej. Podobnie dwustronny charakter ma norma kompozycyjna, chuc dwustronność owa kształtuje się w nieco inny sposób.

Po pierwsze, norma kompozycyjna określa stosunek realizujących ją dziel do sfery zjawisk pozaliterackich, obejmującej zarówno nieliterackie formy wypowiedzi (np. tzw. powieść reportażowa przenosi w obręb literatury normy działające w reportażu, a więc gatunku dziennikarskim, którego zadaniem jest relacjonowanie faktów autentycznych), jak wyobrażenia o święcie, jego porządku, prawach, które go kształtują. W tym sensie kompozycja dzieła związana jest zawsze ze świadomością społeczną, która porządkuje świat w pewien określony sposób, stanowi literacki I wyraz tej świadomości, np. sama kompozycja eposu wiąże się ze świadomością mityczną, kompozycja powieści zaś — ze świadomością, która I w układach przyczynowo-skutkowych widzi zasadniczy czynnik porządkujący świat.

■ Po drugie, norma kompozycyjna ma odniesienia ściśle literackie i tak j.ik norma stylistyczna jest wyrazem określonego rozumienia literatury, jej charakteru, jej zadań, a szczególnie tego, w jakie cechy wyposażony ut wór może być traktowany jako samoistna i tłumacząca się sama w sobie całość. Norma kompozycyjna jest określona historycznie, a więc zmienna.

I'rzeksztalea się ona wraz z ewolucją świadomości literackiej, wraz ze I zmianą zadań literatury, wraz ze zmianą sposobów, jakimi spełnia ona

(K »vve funkcje poznawcze i impresywne. Wiąże się także z przemianami | samych konwencji literackich, w stosunku do których jest zresztą czynnikiem określającym — rozwój ich nie daje się jednak sprowadzić wyłącznie do jej oddziaływania, tu bowiem dużą rolę odgrywa swoista inercja (pewne ujęcia w określonych okresach historycznych istnieją nie tyle jako wyraz aktualnie aktywnej normy, ile jako wyraz pewnego społecznego

ł przyzwyczajenia).

Norma kompozycyjna związana jest także z tym, jakie funkcje poznawcze przyznaje się dziełu literackiemu w danej epoce. Realizująca ją kompozycja odnosi się zawsze do jakichś mniej lub bardziej utajonych koncepcji poznawczych. Tak np. obowiązujące w epoce oświecenia zasady kompozycyjne odnosiły się wyraźnie do racjonalistycznej teorii pi i/nania, według której świat jest w pełni poznawalny. Założeniem było więc wtedy, choć w większości wypadków nie uświadamianym, żc układ elementów świata przedstawionego, organizowanych najczęściej