234,235

sankcjonuje i utwierdza przemiany dokonane w praktyce literackiej, z drugiej — wytycza kierunki tej praktyki, staje się podstawą nowych wzorców kompozycyjnych. W tym także wyraża się dialektyczny, dynamiczny charakter norm.

2. CELOWY CHARAKTER UKŁADÓW KOMPOZYCYJNYCH

Istniejący w określonej epoce historycznej zespól norm kompozycyjnych pozwala ustalić panujące wówczas wyobrażenia co do tego, jaki układ kompozycyjny jest doskonały, jaki odpowiada najbardziej aktualnym w danym momencie zadaniom i funkcjom literatury. To co w pewnej sytuacji stanowi układ w pełni usprawiedliwiony, kiedy indziej może być uważane nie tylko za układ nieprawidłowy, ale po prostu za chaos (np. luźna konstrukcja dramatu romantycznego była realizacją określonej normy, z punktu widzenia jednak autorów tzw. piece bien faite z drugiej połowy w. XIX byl to zespół słabo powiązanych scen).

Zadaniem kompozycji jest uczynienie ze świata przedstawionego sensownej całości, zbudowanej według pewnych zasad. Celowość układu kompozycyjnego nie wyraża się jednak tylko w dążeniu do tego, by świat przedstawiony był zjawiskiem spoistym, by realizował obowiązującą w danym momencie normę, rozumianą wąsko jako odnoszącą się do samego „kształtu” utworu, traktowanego w oderwaniu. Celowość owa wyraża się przede wszystkim w takim ukształtowaniu kompozycji, by utwór mógł pełnić zamierzone przez twórcę funkcje wobec odbiorcy, by mógł w sposób określony na niego oddziałać. Zależnie od tego, jakiego rodzaju ma być to oddziaływanie, zależnie od tego, które z funkcji dzieła literackiego są w nim szczególnie silnie zaktualizowane, kompozycja przybiera rozmaite postacie.

Można więc powiedzieć, że celem kompozycji jest takie zorganizowanie świata przedstawionego w określoną całość, by byl on dostępny odbiorcy, do odbiorcy dotrzeć bowiem może tylko to, co jest w jakiś sposób ukształtowane i co odwołuje się do mniej lub bardziej mu znanych sposobów organizacji, będących składnikiem konwencji literackiej. Kompozycja jednak nie tylko organizuje świat przedstawiony, ale także go w swoisty sposób interpretuje, wprowadza do niego określoną skalę wartości, określoną hierarchię ważności (por. w tymże rozdziale „Dominanty kompozycyjrie”) i zmusza odbiorcę do przyjęcia tej właśnie skali, do zajęcia wobec świata przedstawionego określonej postawy.

Niekiedy dążenie do oddziaływania na odbiorcę jest tik silne, że samo zorganizowanie świata przedstawionego, przynoszące jego interpretację, wydaje się niewystarczające. Pisarz usiłuje wtedy dotrzeć do odbiorcy i oddziałać na niego także w inny sposób. Przykładem mogą być pewne zjawiska z zakresu powieści. Powieść, zwłaszcza w tej postaci, w jakiej się ukształtowała w w. XIX, zakłada oddziaływanie na odbiorcę przez konstrukcję świata przedstawionego, wyposażonego w wyraźny zespół znaczeń, nadanych mu w sposób mniej lub bardziej pośredni przez narratora. Jednakże w pow ieści w zasadzie respektującej ten sposób oddziaływania na odbiorcę mogą się pojawić elementy różnorodne. W tedy mianowicie, gdy te zarezerwowane dla powieści środki oddziaływania wydają się pisarzowi z jakichś względów niewystarczające, .1 więc sięga on po takie, o których sądzi, że są skuteczniejsze: ekskurs publicystyczny, liryczne zwroty do odbiorcy itp. Są to zjawiska charakterystyczne np. dla prozy Żeromskiego, w której elementy takie naruszają układ kompozycyjny, naruszają normę kompozycyjną, obowiązującą wówczas w powieści i w zasadzie realizowaną, nie ukształtowała się I id wiem wtedy taka norma, która by łączyła zasadę oddziaływania poprzez konstrukcję świata przedstawionego z oddziaływaniem poprzez wstawki publicystyczne, łączące w sobie często wywody pojęciowe z Iragmentami lirycznymi.

Twórczość powieściowa Żeromskiego stanowi doskonały przykład tego, jak celowe aspekty kompozycji są wynikiem z jednej strony obowiązujących konwencji, z drugiej — aktualnych zadań utworu literackiego > wobec odbiorcy. Układ kompozycyjny kształtuje się w ich współdziałaniu: konwencja jest nieustannie regulowana, modelowana przez nkiualne odniesienia do odbiorcy, oddziaływanie na odbiorcę zaś jest nie ustannie kształtowane przez ową konwencję, organizującą świat przedstawiony w spoistą całość.

3. UKŁAD KOMPOZYCYJNY A MATERIAŁ TEMATYCZNY

1 >rugim — obok celu — istotnym czynnikiem określającym kompo-fcfcję jest materiał tematyczny; materiał ów nosi w sobie pewne predyspozycje do podlegania takiemu, a nie innemu układowi. Są to tylko pre-d \ ■ pozycje, gdyż nie można a priori powiedzieć, że dany materiał tematyczny może być ujęty w taki i tylko taki sposób. Związki pomiędzy materiałem tematycznym a określonym typem kompozycji nie mają

235