250 251 3

Ryc. 101. Szczękogębe. A — Haplognalhia simple.r, wygląd ogólny, B — narząd szczękowy Gnathoslomula meditcrranca, C — AuMrognaiharia kirsleurcri. wygląd ogólny. Wg Stenem 1982; a — jajnik, g — gardziel, j — jelito, k — narząd kopulacyjny męski, o — otwór płciowy żeński, p — płytka przednia, r — jądro, t — płytka tylna, z — zbiornik nasienia

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała. Ciało pokryte jest jednowarstwowym orzęsionym naskórkiem, nie wytwarzającym oskórka. Każda komórka naskórka zaopatrzona jest tylko w jedną rzęskę, uderzającą tylko w jednej płaszczyźnie: do przodu i do tyłu. Pod naskórkiem występują 3—4 par pasm podłużnych mięśni, u części gatunków poprzecznie prążkowanych. Rzęski i pasma mięśni umożliwiają ruchliwy tryb życia, szczękogębe poruszają się sprawnie pomiędzy ziarnami piasku oraz pływają.

Układ nerwowy wykształcony jest w postaci sieci komórek nerwowych, pozostających w ścisłym kontakcie z naskórkiem.

Narządy zmysłów. W naskórku rozmieszczone są pojedyncze komórki zmysłowe. Na ryjku występują skupienia komórek zmysłowych orzęsionych.

Na odcinku głowowym, u form cylindrycznych, występują parzyste komórki zmysłowe ze szczególnie długimi rzęskami (ryc. 101C), mogą występować także wzgórki zmysłowe składające się z wydłużonych komórek orzęsióńycłi,

Jama ciała nie występuje. Przestrzenie pomiędzy narządami wewnętrznymi wypełnione są luźno rozmieszczonymi komórkami parencbymalnymi.

Układ pokarmowy zaczyna się otworem gębowym, położonym po brzusznej stronie ciała odcinka głowowego. Otwór prowadzi do silnie umięśnionej gardzieli, zaopatrzonej w 3 zesklerotyzowane wytwory nabłonka gardzieli: płytkę przednią, położoną na dnie gardzieli i dwie ruchliwe szczęki, osadzone po bokach płytki (ryc. 101B). Wszystkie trzy elementy mają ząbki. Gardziel łączy się z prostym workowatym jelitem, u niektórych gatunków kończącym się odbytem albo odbyt nie występuje i wtedy jelito jest ślepe. Znane są także gatunki mające szczątkowy odbyt.

Szczękogębe odżywiają się bakteriami i grzybami. Pokarm zgarniają za pomocą płytki przedniej wysuwanej z gardzieli. Szczęki popychają pokarm do jelita.

Oddychanie zachodzi przez pokrycie ciała. Wszystkie gatunki są niewrażliwe na warunki tlenowe, mogą oddychać beztlenowo.

Układ wydalniczy składa się z 2—5 par jednowiciowych protonefrydiów, przypominających komórki naskórka, które uchodzą oddzielnymi otworami.

Układ rozrodczy. Szczękogębe są głównie hermafrodytami, formy rozdziel-nopłciowe są bardzo nieliczne.

Narząd rozrodczy żeński, u części gatunków, składa się tylko z pojedynczego dużego jajnika, a jaja są duże, pojedynczo wydostają się na zewnątrz organizmu poprzez pęknięcia w ścianie ciała. U reszty gatunków, prócz jajnika, występują obszerna torebka nasienna albo niewielki zbiornik nasienia oraz pochwa z otworem płciowym.

Narząd rozrodczy męski ma tylko jedno jądro albo parę jąder, a plemniki wydostają się na zewnątrz przez pękniętą ścianę ciała. U części gatunków, prócz jądra, występuje nasieniowód, w końcowym odcinku zróżnicowany w prącie, które może być uzbrojone w sztylet. Jądra są zawsze zlokalizowane w tylnej części ciała.

Zapłodnienie, zależnie od budowy układu rozrodczego, jest wewnętrzne lub zewnętrzne. U gatunków, u których nie występuje pochwa, ale występuje prącie uzbrojone sztyletem, plemniki wprowadzane są do parenchymy poprzez ścianę ciała, którą przebija prącie.

Bruzdkowanie jest całkowite, spiralne. Rozwój pozazarodkowy zachodzi bez stadium larwy.

Niektóre formy dojrzałe wykazują okresowość w rozmnażaniu płciowym, powiązaną z zanikaniem i odtwarzaniem układów rozrodczych. U danego osobnika występują okresy związane z intensywnym pobieraniem pokarmu, zanikiem układu rozrodczego i przerwaniem funkcji rozrodczych, naprzemian z okresami charakteryzującymi się odtworzeniem układów rozrodczych i podjęciem funkcji płciowych.

251