278,279

średnią. W liryce bezpośredniej czynnikiem dominującym staje się więc podmiot posługujący się takimi formami gramatycznymi, jak czasowni ki w pierwszej osobie lub zaimki ja, mój,

Liryka bezpośrednia nie zawsze uzyskuje tak oczywisty kształt wyznania. Nieraz przeżycia wyrażane są w trochę inny sposób, np. przez wyraziste określenie wartości emocjonalnej danego zjawiska dla podmin tu lirycznego:

Milo po listku rwać niepełną stokroć I rozkochanych słów różaniec cedzić,

Milo przy ludziach było raz powiedzieć,

Że się kochamy, i mówić po stokroć.

(J. Słowacki Stokrotki)

Takie przypadki, zaliczane jeszcze do liryki bezpośredniej, stanowią już pomost do następnego działu twórczości lirycznej.

Sposób pojawiania się podmiotu w liryce bezpośredniej nie jest jedynym sposobem jego istnienia w wierszach. Jego osobowość wyrażać się także może w swoistym ukształtowaniu świata przedstawionego. W przeciwieństwie do epiki świat ów w liryce nie autonomizuje się, zawsze jest zależy od podmiotu, istnieje jakby dla niego.

Wyszło z boru ślepawc, zjcsicniale zmroczc,

Spłodzone samo przez się w sennej bezzadumie,

Nie oswojone z niebem patrzy w podobłocze I węszy świat, którego nic zna, nie rozumie.

Swym cielskiem kostropatym kąpie się w kałuży,

Co nęci jak ożywczych jadów pełna misa,

Czołgliwymi mackami krew z kwiatów wysysa I cickliną swych mętów po ziemi się smuży.

Zwierzę, co trwać nic zdoła zbyt długo na święcie,

Bo wszystko wokół tchnieniem zatruwa i gasi,

Lecz gdy ty białą dłonią głaszczesz je po grzbiecie,

Ono, mrucząc, do stóp twych korzy się i łasi.

(B. Leśmian: z cyklu W malinowym cbrulniaku)

W wierszu tym ani razu nie zaznacza się bezpośrednio obecność podmiotu lirycznego. Pozornie istnieje tu tylko świat przedstawiony i jakiś daleki, nie angażujący się wypowiadający. Jest tak tylko pozornie, gdyż prezentowana w wierszu wizja nie stanowi wartości samodzielnej, nie tiumaczy się sama w sobie. Pisarz nie dąży do zarysowania wizji świata w formie, która sugerowałaby obiektywność. Przedstawiony tu świat jest w pełni przesączony przez filtr świadomości i odczuwania konkretnej jednostki — podmiotu lirycznego. Cały świat przedstawiony jest niejako przejawem jego istnienia, jego sposobu odczuwania, patrzenia na rzeczy.

Ten typ liryki, w- którym podmiot i jego przeżywanie ujawnia się nie w^r postaci wyznania, ale poprzez konstrukcję świata przedstawionego, zbudowanego z elementów istniejących poza świadomością „ja” lirycznego, lub poprzez bezosobową refleksję, nazywamy liryką pośrednią. Podobne zjawiska mogą również występować np. w pewnego typu noweli lub powieści czy w poemacie romantycznym, toteż o zaliczeniu danego utworu do liryki pośredniej decydują tradycyjne wyznaczniki formalne (m.in. zrytmizowana forma) i — przede wszystkim — właściwy poezji sposób kształtowania języka. Pomiędzy liryką bezpośrednią a pośrednią istnieje duż.o zjawisk przejściowych, m.in. te formy liryki współczesnej, w których swobodny układ pozornie obiektywnych elementów stanowi wyraz subiektywnego myślenia czy przeży wania podmiotu.

Istnieje wiele odmian liryki pośredniej, odpowiadających wielu sposobom konstruowania świata przedstawionego. Twórca ma tu do dyspozycji dość duży zespół różnych środków. Znajdują się wśród nich np. elementy narracyjne, opisowe i dramatyczne, zawsze podporządkowane podmiotowi lirycznemu.

Najczęstszą i stosunkowo najpełniej wyodrębnioną z różnych odmian liryki pośredniej jest tzw. liryka opisowa. Opis odgrywa w liryce inną rolę niż w epice: nie służy obiektywnemu przedstawieniu rzeczy i zjawisk, lecz wyrażeniu stosunku podmiotu do nich. Opis może stanowić punkt wyjścia czy nawet pretekst do konstrukcji wyznania, które jest związane z opisywanym zjawiskiem (tak dzieje się w klasycznym sonecie, rozpadającym się na strofy opisowe i strofy refleksyjne), albo już w samym opisie mogą tkwić pierwiastki określające stosunek emocjonalny do odtwarzanej rzeczywistości. W przypadku drugim stanowią one zasadniczy element konstrukcji stylistycznej.

Stopień podporządkowania opisu podmiotowi lirycznemu bywa rozmaity:

279