288,289

288 Teorie liteiutuiy SI

Poszukiwanie gramatyki literatury

Francuska szkota narrato-logiczna

Gramatyka

uniwersalna

■ GRAMATYKA - W najogólniej

ciu zespół reguł budowy *yilt|H wego i zasad tworzenia pnpwflf powiedzi w tym języku mas tf językoznawstwa badają. 11 Ir sowo lub historycznie) W 1 do literatury idea gramat. I.i jn w okresie powojennego nlrulf zwłaszcza poprzez wpływy ki generatywnej (Noama t hf i ogólnego modelu kompetaff wej (uniwersalnych mo/liw. wania się językiem). W kolta! sky ego nieskończony zbiór językowych miał być twoim wany) za pomocą skońcilOllł aru reguł - operacji doluM słowniku danego języka. Bn tury zamierzali - per anakfjL „słownik" i określić irguł]M możliwych wypowiedzi lltlT

Zarówno metoda analizy mitu zaprezentowana przez Lćvi-Stnuinml dfM logii strukturalnej, jak i przekonanie o istnieniu uniwersalnego ję/,ykH| ■ go dla wszystkich kultur, okazały się bardzo inspirujące dla jednij / itflf szych szkół teoretycznoliterackich powojennego strukturalizmu - Innu iih ły narratologicznej. Równie cenne pomysły teoretyczne dało się znale,', w U Proppa, do popularyzacji którego w latach sześćdziesiątych przyc zytill (H wszystkim sam Levi-Strauss zafascynowany precyzją myślenia i"sy|»kH cza. Projekt badawczy szkoły narratologicznej wywodził się jednak /1 trzech równie silnych źródeł. Oprócz strukturalnej analizy mitów I aj Proppa były to również kolejne odmiany strukturalistycznych teorii Jf czych - zwłaszcza zaś lingwistyka Louisa Hjemsleva oraz gramatyka tli cyjno-generatywnajęzykoznawcy amerykańskiego Noama ChomskylrfB Koncepcja „gramatyki”w takiej wersji, w jakiej zamierzali ją stworzyć nar-ratolodzy francuscy, szczególnie dużo zdawała się zawdzięczać tej najbardziej chyba wpływowej w powojennym okresie rozwoju strukturalizmu koncepcji językoznawstwa strukturalnego, jaką była właśnie teoria Chomsky ego²². Literaturoznawcom bliska była w tym wypadku zarówno sama idea gramatyki, którą ostatecznie określił Chomsky w 1968 roku „gramatyką uniwersalną”'³ i zdefiniował jako ogólną teorię struktur językowych, jak i to, że stanowiła ona formalny model wytwarzania wszelkich możliwych, a nie tylko potwierdzonych empirycznie zdań języka.

Gramatyka opisana przez Chomskye-go w Syntactic Structures miała być więc idealnym modelem „kompetencji językowej” -to znaczy zdolności

do tworzenia zdań oraz ich rozumienia. Miała ona również chw akirr f - podobnie jak Lćvi-Strauss, tak również językoznawca amerykan U»

" Zob. L. Hjcmslcv, Prolegomena to a Theory of Language, The Magur 1941, N Syntactic Structures,The Magur 1957.

" Z braku miejsca pomijam w tym omowirniu mspiiai je I Ijcinslru >w.k.. / ..

odsyłam do książki K. Rosner, Semiotyka strukturalna w badaniach nad Ht*uk¥ĘŁ a. loą-l 10.

•' Zob, N. Chomsky, l.anguage and Mind, New York 1 .|6K

i¹ li owych uniwersalnych, wspólnych dla wszystkich języków form stanie się ■U do zbadania ogólnych własności ludzkiego umysłu. Perspektywa skon-■AMni.t uniwersalnej gramatyki, a zarazem swego rodzaju programu wytwa-Ugn wypowiedzi, była bardzo kusząca dla badaczy literatury. Z jedną tylko mi>iiw.| różnicą - Chomsky emu chodziło o uchwycenie ogólnych mechani-■ Wymarzania zdań, narratologom francuskim zaś szło raczej o wytwarzanie »h wypowiedzi. I tak jak gramatyka Chomskyego miała być gramatyką ję-/ v k > >w), tak literaturoznawcy poszukiwali gramatyki literatury, a więc - uni-11 kompetencji 1 i t er a c k i e j, czyli zdolności do wytwarzania wszel-liMiwycli wypowiedzi literackich. Projektowi temu przyświecało założenie, I /■ I.miowy jest zaledwie powierzchniowym przejawem ukrytych głębiej

IK

|MA I V h A NARRACYJNA - nawią-il" koncepcji gramatyki genera-

mN........ Chomskyego model wy-

JpNIilii lek,l,,w narracyjnych (opowia-

1 III" *    :

jyiiin |i hiri.ickicj (uniwersalnych możliwości tworzenia wypo-B|t«ia,kich). W założeniu miała t odmianę gramatyki tekstowej |",i Igra maty k ogólnej gramaty-llm

Chomsky'egt wpływ na Irai cuską narral logię

Cztery podst wowe pozior wypowiedzi

struktur tekstowych, które należy odkryć po to, by zrekonstruować ową ogólną gramatykę literatury. Poszczególne gramatyki (na przykład gramatyka narracyjna) miałyby być tylko podgramatyka-mi tej uniwersalnej gramatyki i należało je stopniowo opisywać, żeby dojść do kompletnego i całościowego modelu wytwarzania wypowiedzi literackich. W celach analitycznych narratolodzy wyróżniali cztery podstawowe poziomy wypowiedzi. Były to:

Bk ł o m manifestacji (według terminologii Hjemsleva i Greima-► „Mib tuncjalny” wymiar znaków (tworzywo), w których dana wypo-w Kię iciilizuje (na przykład opowiadanie literackie, filmowe itp.)²⁴;

y i..... | > i > w i e r z c h n i o w y (fabularny lub tematyczny) - sekwen-

Bnkrrtnyeh zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone po-)|, nazywane też „aktorami” (na przykład „Król ofiarowuje junakowi h">

Bil iii struktur głębokich - funkcje i role postaci, zwanych ...i I l,i u In mi" (odpowiednio: donator przekazuje bohaterowi magiczny 'i I i

• I u ni I' ii,l ■■ głęboki - to znaczy poziom uniwersalnej grabi jmującej całą literaturę²*.

■ In im In /( mc |nik.i/ujc. jak silnie współdziałały ze sobą w myśli nar

wspot......im- inspiracje Lćvi-Straussa i Proppa, połączone ze stric-

^BWii konceptami spod znaku Chomskyego"’. Badania tych po-

^^^^■brywul mię marginesową. jH‘N lhmiii'1, Stmiulykti \tnikturalnii m badaniach >uni/i/fni/urti, of>. eit., s. i {a i |.|. pMt*lU,nl ilyiuir w modelu gramatyki Chomskyego rozróżnienie na strukturę po

gHi liniową I głęboką, i luk oczywiście w koneepi ji.....erykańskiego lingwisty terminy

Inn iikter.