206,207

206

Teorie literatury \X ■

Poetyki

strukturalne

De Saussureowski program teorii języka i językoznawstwa ogólnego «l więc coś w rodzaju światopoglądu badawczego, który na długie lata nuilil ir charakter poszukiwaniom literaturoznawców. Na gruncie wiedzy o liii strukturalizm zaowocuje całą serią poetyk strukturalnych - począwszy ■ ul wojennych dokonań Szkoły Praskiej, do rozmaitych poetyk lat sześćd i< *(■ siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (lingwistycznej, generatywnej, pot ijfl bioru czy poetyk intertekstualnych). Pierwsi adaptacji poglądów dc Sui do nauki o literaturze podejmą się przedstawiciele Praskiej Szkoły Strtlfl nej. Będą oni jednak nie tylko wiernie kontynuowali dzieło de Satismiiafl także zmodyfikują jego koncepcję, tak by uczynić ją jeszcze bardziej |i(j ną do wyrażenia specyfiki literatury i do stworzenia precyzyjnego piogrąfl badania.

Praska Szkota Strukturalna

'.irukluralizm

praski

Tymanowa

koncepcja

utworu

artystycznego

iystem języka literackiego

nkcjonnlność

W 1920 roku językoznawca i literaturoznawca rosyjski RomanJakolmoftffl 1982) opuścił Moskwę i udał się do Pragi, w której stał się jednym z gl inicjatorów utworzenia Praskiego Koła Lingwistycznego. Koło to d/iuhild tach 1926-1948, a do jego głównych przedstawicieli, obok Jakobsonu, ufl także: Jan Mukarovsky (1891-1975), Felix Vodićka, Vilem MathfsluB slav Havranek i Nikołaj S. Trubiecki. Wprawdzie strukturaliści prascy w się dość nonszalancko do dokonań swoich poprzedników - formallstóti skich - jednak niewątpliwie bardzo dużo im zawdzięczali'⁹. Rolę łąc/ulką dzy obydwoma szkołami odegrali właśnie Jakobson oraz badacz roiyjj N.Tynianow.Ten drugi już w opublikowanym w 1924 roku artykule pu łem Zagadnienie języka wierszy wprowadzał koncepcję literackiego utył ty stycznego jako dynamicznej jedności, w której wszystkie elementy są d| nie powiązane i podporządkowane naczelnej zasadzie konstrukcyjnej, nawiając się nad funkcją każdego elementu utworu, odchodził on tułał od mechanicystycznego pojmowania literatury jako „sumy chwytów", ]■ minowało na gruncie formalizmu. Pochodząca z 1927 roku praca pod l Problemy badania literatury i języka¹⁰ (którą Tynianow napisał wspólnie a sonem) była już bardzo wyraźnym sygnałem tworzenia zupełnie nowd^ gramu badawczego. Kategorią nadrzędną stał się tutaj właśnie system |ę terackiego, a głównym zadaniem - analiza funkcjonalności jego element^ jawiły się tu również liczne nawiązania do terminologii de Suusmire™

'• Jakobson na pr/.ykhul nazywał formalizm „dziecięcą chorobą strukturall/mu" W ■ gdy htrukturaliSci prascy zaczynali formułować swój program, Rosyjska Szkolą I "iii wchodziła już w fazę zmierzchu.

Zob. J. IYniimow, U. Jakobson, Problemy badania literatury I /(tryka, |w:| Ihnla b,i,lam rarkith ttauruniut ,«/>.,iz , 1 i,c*. (.

thikturałizm (I)

207

Mi'i-|C płodność rozróżnień wprowadzonych przez twórcę językoznaw-ńlnigo, obaj badacze postulowali konieczność podjęcia badań nad wza-u Lu jami jednostkowych wypowiedzi literackich oraz określającego je non ogólnych norm językowych.

Viiym zadaniem strukturalistów praskich stało się jednak przede wszyst-Wr/c rozwinięcie i uzupełnienie koncepcji de Saussure’a na gruncie ję-Wilwi oraz zaadaptowanie de Saussureowskiej idei języka do opisu ję-Mtyi kiego, zaś jego koncepcji językoznawstwa ogólnego - do określeni nauki o literaturze. W 1929 roku, na I Kongresie Slawistów, badacze przedstawili tak zwane Tezy Praskiego Koła Lingwistycznego, które Jtylo uznać już za dojrzały manifest szkoły. Podstawowym problemem • II I nich odpowiedź na pytanie: „czym jest poetyckość?”, ale stawiając ■Ortyi kości w centrum zainteresowań nauki o literaturze, podkreślali

zarówno podobieństwa między językiem poetyckim a systemem języka ogólnego, jak i istotne różnice dzielące te języki. Za jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery po-zajęzykowej, na korzyść wyeksponowania samego znaku jako takiego (a u-toteliczność). Inną - równie ważną cechą - okazała się aktualizacja różnych poziomów systemu języka, a więc wydobycie na plan pierwszy i wyróżnienie takich poziomów, które w języku ogólnym mogą w ogóle nie być zauważone (na przykład poziom fonologiczny w przypadku środków dźwiękonaśladowczych, na które na ogół nie zwracamy uwagi podczas zwykłej komunikacji językowej). W Tezach pojawiała się również wstępna ^łłtt Specyfiki funkcji poetyckiej - to znaczy wyeksponowania sali, /yknwych (ich znaczącego, a nie znaczonego - według terminu uii 1). Wypowiedź poetycką uznawali przy tym teoretycy pra-J Inni 1 |i nudną - stąd właśnie wynikał postulat badania każdego ze i k| wypowiedzi zawsze w związku z jej całością. Przeciwstawiali się ił u ud In tycznemu immanentyzmowi, którego niebezpieczeństwo doli u / .i w ewentualnych próbach bezkrytycznej adaptacji myśli dc wiedzy o literaturze. Już we wspomnianym artykule z 1927 ro-llnlłoiiii I Tynlunow zwracali na przykład uwagę na ograniczenia analizy ■Kol li II '■ na odkrywanie strukturalnych praw języka i literatury. Pod

Tezy Praskiego Kota Lingwistycznego

Poi l YCKi-inaczej:ogółspecy-iv I inm wości charakterystycznych IfUry ( w szczególności - dla po-K ii/ii.iwarty bądź za system (zbu-flll w/V«r języka ogólnego), bądź ]jtiMiilii.| odmianę praktyki języ-‘Hńfi'1 główną właściwością jest ' unie funkcji estetycznej (po-w pi/c» iwicóstwie do innych m I' u, w których funkcja ta od-1, drugorzędną. W języku po-nlępuje szczególna dynamika Izy hmkcją estetyczną (a zara-ęii/ną celowością komunika-lulymi funkcjami językowymi i|, rloiprcsywną, impresywną, llptu|ę/.ykową (poprzez które iiilnykl 1111 zewnątrz: do rze-I," I tórcj mówi, do odbiorcy

lii....... i|n li u il .i ki u między

*MU ję/tk.i).

Cechy języka poetyckiego

Wypowiedź poetycko joko całość funkcji nalna

Przeciw otruł turallotycznei Immonenlyi-

mnwl