302,303

rozerwalnie. Takie zjawisko wersyfikacyjne jak strofa nie jest na ogni tylko sposobem uporządkowania warstwy językowej, ale ogólnie czynni kiem organizującym cały materiał poetycki. Strofy w konkretnym utwu rze stanowić mogą mniej lub bardziej zamknięte i wyodfębniające się całostki treściowe. O tym, jak wielką grają rolę w kompozycji utworu, świadczy fakt, że w pewnych przypadkach stają się zasadniczym wyróżnikiem gatunkowym (por. przede wszystkim sonet, a także triolet, wiele gatunków liryki prowansalskiej itp.). Budowa wersyfikacyjna, w której I tak istotny jest moment regularności (a także w pewnych przypadkach przełamywania regularności), narzuca więc pewien porządek i całości.

Dotyczy to takich np. zjawisk, jak różnego typu powtórzenia, para lelizmy, rozmaite układy symetryczne itp. Czasem są one związane z określonym gatunkiem i wtedy stają się jednym z jego istotnych elementów, I w związku z tym jednak, że podział gatunkowy ogarnia stosunkowo nic-1 wielki wycinek twórczości poetyckiej, nie można ogólnie każdego z nich przypisać określonemu gatunkowi. Wiążą się raczej z poszczególnymi I typami poezji, wyodrębnionymi ze względu na sposób organizowania wypowiedzi, z liryką retoryczną, pieśniową i mówioną. Pewne układy występować mogą we wszystkich typach. Charakterystyczny jest pud tym względem paralelizm, który wielką rolę odgrywa tak w liryce retorycznej, jak pieśniowej. W obu pełni funkcje kompozycyjne, ale w spo-l sób odmienny. Wiąże się to choćby z różnymi metodami stylizacji, jakio w tych dwu rodzajach poezji dominują. W przypadku pierwszym zja-l wiskiem niezwykle częstym jest stylizacja według wzorów przemówic-l nia, toteż paralelizm ma uwydatniać jakiś element szczególnie ważny w toJ ku wypowiedzi (ważny przede wszystkim ze względu na swą za war n >śj intelektualną). W przypadku drugim pojawia się często stylizacja według! wzorów ludowych, paralelizm ma więc swoiste walory pieśniowo-„nuiJ zyczne”.

Do powtórzeń odgrywających w poezji bardzo ważną rolę należy! refren, czyli element powtarzalny regularnie w określonych miejscai IJ wiersza. Refren związany jest przede wszystkim z utworami o charakieJ rze pieśniowym bądź w wyniku ich rzeczywistego związku z muzyka,I bądź też w związku z określoną stylizacją. Refreny znaleźć można i w inl nych typach poezji, np. w cytowanym poniżej wierszu refren występujJ we wszystkich dziesięciu strofach:

Jeszcze chodzą przed oczyma Róże, palmy, wieże, gmachy,

Kair, Tcby, Tyr, Solima,

Mój Eustachy.

Jeszcze głowa diabla warta,

Jeszcze morskie czuję strachy,

Wycia hyjen, lwa, lamparta,

Mój Eustachy.

(J. Słowacki Z listu do księgarza, w. 1—8)

W pewnych wypadkach kompozycyjna funkcja powtórzeń jest szczególnie eksponowana, wtedy mianowicie, gdy usytuowane są w ten sposób, że służą wyodrębnieniu określonych calostek w układzie utworu. 1’rzykładem może być tzw. kompozycja pierścieniowa, w której ramach dany element powtarza się na początku i końcu wyodrębnionej całostki, szczególnie strofy:

Stałem onegdaj nad morzem głębokim.

Piasek spragniony stopy me chłodził.

Mknęły samotnie bystre obłoki Cieniem bezskrzydłym krocząc po wodzie.

Stałem onegdaj nad morzem głębokim.

(J. Śpiewak Przypływ)

5. TYPY PRZEŻYĆ WYRAŻANYCH W LIRYCE

Różne w różnych okresach przypisywano funkcje poezji: miała być intymnym wyznaniem, tyrtejskim wezwaniem do boju, filozoficzną metly-lacją itp. W różnych postaciach występowała: w powiązaniu z muzyką jako tekst pieśni i samodzielnie, jako twórczość ustna i twórczość pisana. Zawsze jednakże myślano o niej jako o zespole wypowiedzi subiektywnych, dających taki obraz świata, który nosi wyraźne piętno wypowiadającego, choć stopień owego subiektywizmu bywał różny, od ledwo zauważalnego (np. w twórczości pseudoklasyków) do świadomie eksponowanego (np. w większości dorobku romantyków i w wielu nurtach poezji współczesnej). Subiektywizm ten może się wyrażać różnie: w bezpośredniej deklaracji emocjonalnej, w kształtowaniu obrazu poetyckiego, ^w stosunku do tworzywa, w takim formowaniu języka, by nie dał się sprowadzić do żadnych innych form wypowiedzi.