306,307

dążą do maksymalnej dyskrecji (reprezentanci awangardy krakowskiej mówili nawet o wstydliwości uczuć), inni — wprost przeciwnie —starają się oddać tok uczuć bez względu na panujące w danej epoce konwenanse.

Widzimy, że model przeżywania uczuć miłosnych wyrażanych w liryce jest uwarunkowany historycznie, i to z wielu stron. Niekiedy typ przeżywania odpowiada tylko odbiorcom współczesnym poecie. Dzieje się tak zazwyczaj wówczas, gdy w swej twórczości szczególnie dobitnie akcentuje on typ przeżywania charakterystyczny dla epoki. Tak np. na przełomie w. XIX i XX bardzo silnie reagowano na lirykę miłosną Tetmajera, która dziś w jakiejś mierze utraciła moc oddziaływania. Zawarty w niej model przeżywania, właściwy tylko pewnemu okresowi, przeżył się, utracił aktualność. Istnieją jednak utwory, które odtwarzając model przeżywania określonej epoki, tak wyrażają uczucia, że pozostają zawsze aktualne. Wzorzec uczuciowy ukształtowany w erotykach Słowackiego czy Leśmiana nie zdezaktualizował się wraz ze zmierzchem epok historycznoliterackich, do których należeli obydwaj poeci. Można dać zresztą przykłady twórców jeszcze dawniejszych, jak Safona, Petrarka Ronsard czy Kochanowski. Dzieła ich pozostały nadal żywe, tzn. mogą czynnie kształtować uczuciowość człowieka współczesnego, mimo że realia i sytuacje obyczajowe towarzyszące wyrażanym przez nich przeżyciom przeszły bezpowrotnie do historii.

B. Liryka filozoficzna

W każdej epoce historycznoliterackiej twórczość literacka, a więc także liryka, pozostaje w ścisłym związku z całokształtem kultury umysłowej: z ideologiami, z światopoglądem naukowym, a także przeświadczeniami filozoficznymi.Te ostatnie przenikają do liryki w sposób szczególny. Poeci nie tworzą na ogól systemów filozoficznych (chociaż zdarzają się filozofowie, którzy nadają swym traktatom formę poetycką, jak np. Lukrecjusz, autor dzieła De rerum natura), czynią natomiast przedmiotem przeżyć problemy filozoficzne w sposób bezpośredni bądź też wyrażają swój stosunek do podstawowych problemów ludzkiej egzystencji na podstawie zespołu określonych przeświadczeń filozoficznych.

Liryka filozoficzna jest także uwarunkowana historycznie, choć w inny sposób niż liryka miłosna, łączy się bowiem nie ze sferą obyczajowości charakterystyczną dla danego okresu, lecz z właściwym mu zespołem poglądów na temat istoty życia, człowieka itp. I tak np. przeważająca część twórczości poetyckiej w. XVIII wyrażała przekonania filozoficzne formułowane przez filozofów reprezentujących światopogląd racjonalistyczny. Romantyzm niemiecki rozwijał się pod wpływem idei filozoficznych Fichtego i Schellinga. W twórczości Norwida wielką rolę odegrały teorie filozoficzne Hegla, przede wszystkim odnoszące się do rozumienia historii.

Zawartość filozoficzna jest immanentnym składnikiem utworu. Oznacza to dwa różne zjawiska. Możemy powiedzieć, że każdy utwór literacki, wyrażając jakieś rozumienie świata, jest związany — w postaci mniej lub bardziej luźnej — z jakimś zespołem przeświadczeń filozoficznych. Tutaj jednak pojmujemy filozoficzność utworu lirycznego węziej. O liryce filozoficznej mówimy w odniesieniu do takich wierszy, w których pośrednio lub bezpośrednio wyrażane przeświadczenia filozoficzne stanowią centralny element treści utworu. Wiersze tego typu formułują na ogół jakiś problem, ale wygląda to w nich inaczej niż w wypowiedziach zrygoryzowanych logicznie. W liryce filozoficznej nie obowiązuje logiczne udowodnienie formułowanego przeświadczenia, chodzi o stworzenie wzorców przeżywania poprzez ujęcie go środkami języka poetyckiego.

Tworzenie tych wzorców może przebiegać różnorako. Poeta często tworzy problem filozoficzny poprzez zarysowanie obrazu poetyckiego:

W cienistym istnień bezładzie Znikomek błąka się skocznie.

Jedno ma oko błękitne, a drugie — piwne, więc raczej Nie widzi świata tak samo, lecz każdym okiem — inaczej —

I nie wie, który z tych światów jest rzeczywisty — zaocznie?

(B. Leśmian Znikomek, w. 1 — 4)

Wiersz, z którego pochodzi powyższa strofa, jest monologiem zorientowanym narracyjnie: stanowi opowieść o losach fantastycznego Znikomka. Owa opowieść jest ważna o tyle, o ile wyraża pewien pogląd na świat, tu pogląd zwany agnostycyzmem. Agnostycyzm głosi przekonanie, że niemożliwe jest poznanie świata, który znajduje się poza poznającą jednostką. Leśmian nie formułuje twierdzeń agnostycyzmu pojęciowo. Wynikają one z całego przedstawionego w wierszu obrazu, z opowiedzianych losów Znikomka, z tego, że nie wie on, jak „naprawdę” wygląda świat, który znajduje się poza nim. Wiersz Leśmiana demonstruje to, że do liryki przeniknąć mogą nawet bardzo specjalistyczne zagadnienia filozofii, bo przynależne do epistemologii, czyli teorii poznania.

307