414 ,415

woju wypadków, w których uczestniczy. Tekst poboczny może zaznajo mić tylko z pewnymi, zwykle stałymi cechami bohatera, które w jakiś sposób uwarunkują jego zachowanie się wobec wypadków dramatycznych bądź też w procesie rozwoju akcji Zostaną pokazane od strony dynamicznej.

Często zadaniem tekstu pobocznego jest wyrażenie stosunku autora do zdarzeń, które w dramacie przedstawia. Oto przykład ironicznego wprowadzenia do komedii:

Apartament pierwszorzędnego first-classe-hotelu Bristol, Monopol czy Metropoj w Europie Wschodniej, urządzony z olśniewającą panów literatów i demagogów elegancją. Żółte w złote chryzantemy tapety wywołują w wchodzącym zasadniczo nastról próżniaczego kwietyzmu. Podłoga silnie czerwono lakierowana przypomina prototypowe American-Bary w Manhattan Avenuc, atoli bombonierkowy garnitur amarantowych mebelków z białego gruszkowego drzewa zanadto dosłowny jest w swym orto-doksalnym rococu, aby można o niego posądzać tapicerów amerykańskich...

(A. Nowaczyński Hamlet i Don Juan)

Wprowadzenie to pełni jeszcze inną, równie ważną funkcję: zarysowuje tło, na którym rozgrywają się wypadki, stanowi wskazówkę dla reżysera i dekoratora. I tu poznajemy jeszcze inną funkcję tekstu pobocznego: jest on formą oddziaływania autora na teatr, który będzie jego sztukę wystawiał. Pisarz staje się tu już nie tylko autorem samego tekstu dramatycznego, ale również tym, kto decyduje o problemach czysto teatralnych: wskazuje — poprzez dokładne zarysowanie tła i jednocześnie jakby zinterpretowanie go —- jaki wygląd mają mieć dekoracje, kostiumy itp.

W niektórych dramatach teksty poboczne mają przede wszystkim charakter wskazówek dla teatru. We fragmentach dotyczących bohaterów chodzi autorowi nie tyle o psychologiczne zarysowanie ich sylwetek, ile o pokazanie tego, jak powinni prezentować się na scenie. Świetny przykład tekstu pobocznego skierowanego przede wszystkim do realizatora teatralnego stanowi opis, którym Wyspiański poprzedza ukazanie się na scenie Joasa, jednego z bohaterów dramatu Sędziowie. Zastanawia, na jak drobne szczegóły zwraca autor uwagę. Każdy z nich ma dużą wartość malarską, bardzo istotną dla realizacji teatralnej.

(Joas) klęcząc na lawie, łokcie opar! o stół, głowę na rękach, osłaniając twarz dłońmi ze stron obu; tak przechylony nad skrzypcami patrzy w Natana szeroko rozwartymi oczyma; włos rudy o złotawym połysku, na tyle głowy przykryty jarmułką aksamitną czarną; pejsy skręcone w loki. Cera przeświecająca, różowa i biała; biała koszula, czerwoną wstążką pod szyję spięta; rękawy od koszuli nie zapięte, odsłaniają chude, watłt ciało; obszerne orzechowe aksamitne spodnie krótkie ns szelkach w krzyż przepiętych; bose łydki i haftowane pantofle beznapiętków.

(S. Wyspiański Sghiowii)

Fragment ten, niezwykle plastyczny, robi wrażenie literackiego szkicu ■ l<> portretu.

Wyspiański i inni dramaturgowie jego epoki, rozbudowując tekst poboczny (pisząc go niekiedy wierszem), podejmowali próby uczynieni! /cii elementu równoważnego tekstowi głównemu. Pozostaje to w pewnych wypadkach w związku z tendencją tworzenia dramatu książkowego, on przeznaczonego na scenę.

5. PODSTAWOWE GATUNKI DRAMATYCZNE

A. Gatunki ukształtowane w starożytności

W europejskim kręgu kulturalnym najbardziej tradycyjnymi gatunkami dramatu są te, które wywodzą się z literatury starożytnej. One decydowały o obliczu dramatu i teatru, zwłaszcza oficjalnego, dworskiego, w tych przede wszystkim epokach, które zasadniczym hasłem estetycznym uczyniły nawiązanie do wzorców przekazanych przez starożytność grecko-rzymską. One były przedmiotem uogólnień w licznych teoriach dramatu (od Poetyki Arystotelesa począwszy). One wresz-i ie pośrednio wpłynęły na kształtowanie się dramatu, np. w zakresie konstruowania akcji, także w tych epokach, które nie naśladowały już programowo wzorców antycznych. Utwory wywodzące się z tych tradycji bodaj w żadnej epoce nie stanowiły jedynej postaci dramatu, obok nich żywe były np. tradycje teatru ludowego, jednakże w wielu okresach ich poetyka zajmowała pozycję dominującą.

Powstanie tragedii wiąże się z greckimi obrzędami religijnymi, związanymi z kultem Dionizosa. Rytuały, które polegały na swoistym dialogu chóru ze swoim przodownikiem, dały początek tej formie dramatycznej. Pierwotnie ona także miała charakter religijny, ma go jeszcze w jakimś stopniu u pierwszego wielkiego tragika, Ajschyłosa. Później jednakże podlegała procesowi stopniowej laicyzacji, co widoczne jest już u Sofoklesa i zwłaszcza Eurypidesa. Religijny charakter tragedii wyrażał się zarówno w tym, że jej prezentacja w teatrze była włączona w system obrzędów, jak też w odwoływaniu się do wierzeń: tematycznie były tragedie przede wszystkim opracowaniami mitów. Z biegiem lat już w obrę-

415