424,425

nymi. Wiele dramatów — Kordian i Dziady to przykłady charakterystyczne — cechuje pod tym względem jakby dwudzielność, epizody fanta styczne wplatane są między realistyczne. Te dwa światy poetyckie korespondują ze sobą, niekiedy ich elementy — np. w Balladjnie składają się na jedną akcję. W łączeniu realizmu i fantastyki najpełniq odbija się w dziedzinie dramatu romantyczna metoda twórcza, sceny fantastyczne miały bowiem nie tyle pokazywać świat, ile przede wszyst kim go interpretować. Z tego względu są one często domeną satyrycz nej groteskowości. W epizodach fantastycznych romantyczni dramatur gowie wyrażają bezpośrednio swoje przeświadczenia ideowe (np. w Dziadach lub Kordianie).

Dramat romantyczny — w przeciwieństwie do utworów zbudowa nych na zasadzie trzech jedności — jest przykładem radykalnego stosowa nia zasad kompozycji otwartej. Wyraża się ona w epizodyczności, w bra ku takich czynników ujednolicających, jak np. jeden wyraźnie zarys#wan) konflikt. Otwarty charakter kompozycji wyróżnia dramat romantyczny spośród innych form dramatycznych. Dramat obyczajowo-psychologicz-ny, tak ważny dla twórczości teatralnej w. XIX, powr<k:ił do kompozycji zamkniętej.

Ukształtowanie się dramatu obyczaj o wo-psychologicznego (sztuki) przygotowywały już niektóre formy dramaturgii w. XVIII, np. wspomniana wyżej comedie larmoyante. Ich cechy charakterystyczne — to przestrzeganie zasad jednolitej budowy, ograniczenie liczby występujących osób, swoista kameralizacja, wyrażająca się w osadzeniu akcji w jednym pokoju (bardzo często w środowisku mieszczańskim), i położenie nacisku na przedstawienie jednostki jako reprezentanta określonego środowiska.

Zasadniczą właściwością tego dramatu były dążności realistyczne (odpowiednik paralelnych faktów w rozwoju ów'czesnej powieści), dbałość o to, by rozwój akcji nie naruszał zasady prawdopodobieństwa życiowego, by nie wykraczał poza to, co dla odbiorców stanowiło empirycznie sprawdzalne doświadczenie społeczne, by przedstawione środowisko ukazywane było na tle właściwych realiów obyczajowych itp. Dążności te wyraziły się także w kształtowaniu języka: wypowiedzi bohaterów dalekie już były od retoryki, nawiązywały do form potocznego kontaktu językowego. Tendencje te wzrastały proporcjonalnie do coraz silniejszego oddziaływania poetyki naturalizmu: język postaci coraz intensywniej korzystał z takich środków, jak intonacja mówiona,

■ównoważniki zdań, zdania urwane czy niepoprawnie zbudowane, w mowie potocznej.

Tendencje te pozostają w związku z określoną koncepcją teatru, ■hkicgo mianowicie, który ma sugerować odbiorcy, że jest sceną wziętą ■lUwpośrednio z życia. Sprzyjała temu konwencja tzw. „czwartej ściany”. I >i itmat był tak zbudowany i tak wystawiony, jakby nie był przeznaczony ■ III publiczności, ale stanowi! pełnoprawną, zamkniętą w sobie rzeczy-■H'1'.iość. Bohaterowie (i kreujący ich aktorzy) mieli się tak zachowywać, | il by ta czwarta ściana rzeczywiście istniała i jakby scena nie była miej-I tu i ni obserwowanym przez zebraną widownię.

(Imawiany tu typ dramatu, najbardziej charakterystyczny dla dzie-Tnęinastowiecznego teatru mieszczańskiego, akcent kład! zarówno na ■fśr obyczajową sztuk, jak i na psychologię jednostek uczestniczących HW akcji, na właściwe umotywowanie ich działań. Jednostka osadzona była z reguły w określonej rzeczywistości obyczajowo-społecznej, ale “cliii dramaturdzy główny nacisk kładli na obraz środowiska w jego •bv* zajowej konkretności, drudzy natomiast stawiali przed dramatem |1«> cel zasadniczy analizę życia wewnętrznego postaci. Ten ostatni typ Yimaiu reprezentuje przede wszystkim twórczość Ibsena, a w Polsce — Itłnera.

I >ramat obyczajowo-psychologiczny jest uprawiany także współ-łśnie i służy zarysowywaniu aktualnie powstających konfliktów. Nic m już jednak podstawową formą wypowiedzi dramatycznej (tak jak M hyl w drugiej połowie w. XIX), jego zasady są realizowane przede łtaystkim w twórczości o charakterze popularnym, natomiast awangarda Bys tyczna odeszła od niego całkowicie.

C. Formy dramatyczne w w. XX

t Dramat w w. XX, jak już wspominaliśmy, bynajmniej nie zrywa Ibrmami tradycyjnymi, tworząc równocześnie formy własne, które •ilnak nic krystalizują się w ściśle określone gatunki, takie jak klasyczna ■gedia czy komedia. Różne postacie dramatu w w. XX grupuje się Rui il według kierunku literackiego, jaki reprezentują, bądź według Bywania danych zespołów środków artystycznych, które wyraźnie jecłno-kftil pewną liczbę utworów, należących najczęściej do różnych kierun-Rłw, toteż dwa te podziały na ogół się krzyżują.

Podział pierwszy, dokonywany ze względu na przynależność do

425