Wstyd i przemo0120

238 Wstyd i przemoc

nia przez nasze społeczeństwo, to przykład ten świadczy wymownie o tym, że przemoc nie musi być zjawiskiem powszechnym i że zmiana warunków społecznych, kulturowych i ekonomicznych może radykalnie zmniejszyć, a praktycznie wyeliminować przemoc na całej ziemi.

Wyjątkiem, którego nie obejmuje moje uogólnienie, jest Japonia, której kulturę określa się często jako „kulturę wstydu”. Jeśli częste wystawianie i duża wrażliwość na wstyd (przy braku odpowiednio dużego narażenia na poczucie winy) wywołuje agresję wobec innych, to dlaczego wskaźnik zabójstw jest w Japonii względnie niski, natomiast wskaźnik samobójstw względnie wysoki? Jest to zresztą charakterystyczne dla społeczeństw

0    kulturze nazywanej niekiedy kulturą poczucia winy, a mianowicie demokratycznych „państw opiekuńczych” w Europie

1    gdzie indziej. Na pytanie to są dwie odpowiedzi, z których jedna dotyczy okresu przed II wojną światową, a druga okresu powojennego.

W obu tych okresach Japonia była (i jest nadal) opisywana przez tych, którzy najlepiej ją znają, jako społeczeństwo niezwykle jednorodne i konformistyczne, wywierające silny nacisk na to, by nikt nie wyłamywał się z obowiązujących norm i zachowań. Ten wzorzec społeczny wywierał i wywiera silny wpływ na formy, jakie przybiera w Japonii przemoc. Aż do końca II wojny światowej społeczeństwo japońskie było niezwykle agresywne, rzec można śmiało, że należało do najagresywniejszych w dziejach świata. Odkąd wyłoniło się dwa, trzy tysiące lat temu jako niepodległy naród, opisywane było, zarówno przez swoich, jak i przez obcych jako „naród wojowników”. Jednak przemoc ta skierowana była niemal całkowicie przeciw innym nacjom. Niektórym kulturom, takim właśnie jak japońska, udawało się z powodzeniem ukierunkować mordercze zachowania swoich członków przeciw członkom innych kultur, co określane jest mianem wojny lub ludobójstwa, niż przeciw członkom własnej kultury, co nazywane jest morderstwem. I tak Japończycy stosowali w latach 1930 - 1945 wobec swoich azjatyckich sąsiadów przemoc, która doprowadziła do ludobójstwa na skalę równie dużą, jak przemoc stosowana przez Niemców wobec innych państw europejskich. W porównaniu z liczbą samobójstw popełnianych przez obywateli Japonii w pierwszej połowie naszego wieku, liczba morderstw, których dopuścili się (w formie działań wojennych) w tym samym okresie, jest astronomiczna, dokładnie tak, jak przewidywałaby przedstawiona w tej książce teoria.

Jednak po roku 1945 warunki społeczne i ekonomiczne w Japonii zmieniły się ogromnie. Dzisiejsza Japonia jest państwem

0    najmniejszych na świecie nierównościach ekonomicznych (sądząc na podstawie przeprowadzonych przez Bank Światowy pomiarów dochodów i bogactwa). Nie ma zatem nic dziwnego w tym, że bardzo niskie są wskaźniki zarówno brutalnych przestępstw, jak i przemocy strukturalnej. Jeśli bowiem nierówności społeczno-ekonomiczne narażają osoby znajdujące się na dole hierarchii społecznej na dojmujące poczucie niższości, jeśli względna równość chroni przed tymi uczuciami i jeśli poczucie niższości popycha ludzi do przemocy, to nie powinno dziwić, że obecna struktura społeczno-ekonomiczna Japonii charakteryzuje się niskim poziomem przemocy skierowanej przeciw innym,

1    to nawet jeśli Japończycy są niezwykle wrażliwi na uczucie wstydu i nawet jeśli (jak utrzymują niektórzy obserwatorzy) nie są oni szczególnie podatni na odczuwanie poczucia winy. A jest tak dlatego, że ich system społeczno-ekonomiczny chroni większość jednostek przed doświadczaniem przytłaczającego wstydu, dając im nieagresywne (np. ekonomiczne) środki, za pomocą których mogą oni chronić się przed „utratą twarzy”.

Jeśli głównymi przyczynami przemocy są te społeczne i psychologiczne zmienne (wstyd oraz — na przeciwnym biegunie — honor), to oczywistą anomalią jest fakt, że zawsze i wszędzie, w całych dziejach świata i we wszystkich jego zakątkach, mężczyźni byli i są bardziej agresywni niż kobiety. Skoro wstyd wyzwala przemoc, a traktowanie kogoś jako osobę niższą czy gorszą wyzwala wstyd i skoro w całych dziejach ludzkości kobiety traktowane były jako gorsze od mężczyzn, to dlaczego nie są one bardziej agresywne i skore do przemocy niż mężczyźni? (A istotnie w każdej kulturze i każdym okresie historycznym były one mniej niż mężczyźni skłonne do popełniania zabójstw i samobójstw, dokonywania napadów i prowadzenia wojen.)