42,43

poznawczymi, ale zawsze z elementów dostarczanych przez rzeczywistość.

Posługujemy się tu terminem „obraz literacki”, który wymaga bliższego określenia, ponieważ może nasuwać niewłaściwe skojarzenia z obrazem malarskim czy filmowym. W tekście literackim obrazy nie występują bezpośrednio, jak na zamalowanym płótnie czy na ekranie. To, co „widzimy” czytając książkę, jest wyłącznie szeregiem znaków graficznych uformowanych w linijki wierszowe, które z kolei tworzą kolumnę. Czytelnikowi (słuchaczowi także) dane są bezpośrednio jedynie znaki językowe i ich układy. Jednak każdy z tych znaków wyposażony jest w pewne znaczenie, które odnosi go do pewnych przedmiotów (desygnatów). Odbiorca jak gdyby rekonstruuje w swojej świadomości ów przedmiotowy korelat wypowiedzi literackiej.

Tak więc obraz literacki w przeciwieństwie do malarskiego czy filmowego kształtuje się pośrednio, poprzez warstwę znaków językowych i ich znaczeń. Rzeczywistość odsłonięta w utworze — to sfera elementów oznaczanych odzwierciedlona w semantyce tego utworu. Będziemy ją określać dalej jako świat przedstawiony dzieła literackiego. Dokładniejszą charakterystykę tego obszaru dzieła przyniesie następny rozdział; obecnie musi nam wystarczyć takie ogólne jego określenie.

Pomiędzy elementami składającymi się na świat przedstawiony, a więc przedmiotami, postaciami, pojęciami, uczuciami itd., mogą zachodzić rozmaite związki, których charakter odpowiada w takim czy innym stopniu doświadczeniom poznawczym ludzi żyjących w danej epoce, ich poczuciu rzeczywistości i rozumieniu praw nią rządzących. Świat przedstawiony utworu literackiego pozytywnie odpowiadający swoją konstrukcją pewnym utwierdzonym społecznie stereotypom poznawczym, zdroworozsądkowym wyobrażeniom odbiorców, ich przekonaniom na temat sil kształtujących rzeczywistość praktyczną będziemy określać mianem realistycznego¹. Natomiast świat przedstawiony budowany w opozycji do utrwalonego społecznie pojmowania świata realnego, burzący szablony poznawcze, wychodzący w swoich motywacjach poza zakres praw, którym zwykło się przypisywać walor praktycznej oczywistości, nazywać będziemy fantastycznym. W postaci skrajnej zarówno „czysty” realizm, jak i „czysta” fantastyka są tylko możliwościami dającymi się teoretycznie przypuścić, w rzeczywistości bowiem występują różnorodne możliwości pośrednie, w których fantastyka i realizm kojarzą się w rozmaitych związkach i proporcjach. Charakter tych związków, np. prymat elementów realistycznych w świecie przedstawionym lub dominowanie fantastyki, zależy każdorazowo od pewnych ogólniejszych przesłanek filozoficznych i światopoglądowych, określających poczynania danego twórcy czy też przedstawicieli całego prądu literackiego. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.

Występowanie elementów i motywacji fantastycznych w eposie homeryckim wiązało się niewątpliwie ze światopoglądem mitologicznym, z rozumieniem praw rządzących światem jako w istocie swojej nadprzyrodzonych. Obraz przedstawiony na kartach eposu liomeryckiego prezentuje realne warunki egzystencji bohaterów, ich ludzkie namiętności, ambicje i uczucia, ukazuje zawiłe zależności stosunków społecznych i psychologicznych, ale gdy ma wyjaśnić motywy postępowania ludzi, ukryte przyczyny zdarzeń, wówczas odwołuje się do sil świata pozaludz-kiego, wprowadza rzeczywistość nadprzyrodzoną: świat bogów. Charakterystyczne jest to, że światem owym rządzą w eposie te same prawa co światem ludzi. Bogowie są wyposażeni w człowiecze właściwości charakteru, mają takie same słabości, są podobnie jak ludzie ambitni, zazdrośni i zawistni. I właśnie gra ich namiętności, kłótnie, intrygi i plotki są przyczyną wydarzeń ziemskich, wytyczają rozwój fabuły Iliady i Odysei. Podstawę takiej konstrukcji świata przedstawionego stanowiła świadomość mitologiczna, w obrębie której przypisuje się realną egzystencję zjawiskom fantastycznym.

Inny typ fantastyki spotykamy w literaturze renesansowej, np. w Gargantui i Pantagruelu Rabelais’go, a przede wszystkim w Don Kichocie Cervantesa. Jest ona tutaj sposobem artystycznego uogólnienia zjawisk rzeczywistych, historycznych, sposobem przedstawienia konfliktów społecznych, światopoglądowych i moralno-obyczajowych. Polega na wyolbrzymieniu, na hiperbolizacji, która wyostrza i czyni wyraźniejszymi owe zjawiska i konflikty, pozwala je obserwować jak gdyby przez szkło powiększające. Bohaterowie Rabelais’go, olbrzymy obdarzone nadludzkimi właściwościami fizycznymi, to w istocie określone historycznie typy ludzkie, reprezentujące jakieś postawy światopoglądowe i moralne. Wyolbrzymiając przedstawione sytuacje, rozbijając ich faktyczne proporcje i związki, komponując świat fantastyczny — Rebelais dąży do ośmieszenia zupełnie określonych historycznie zjawisk i procesów.

43

1

Terminów „realizm”, „realistyczny” używamy tu w bardzo ogólnym, potocznym znaczeniu. W innych miejscach posługujemy się tymi terminami w ich ściśle historycznoliterackim sensie, jako nazwami określonych dążeń w poetyce powieści, noweli i dramatu w w. XIX i XX.