IMG98

pozna uczy mi, ale zawsze z elementów dostarczanych przez rzeczywistość.

Posługujemy się tu terminem „obraz literacki", który wymaga bliższego określenia, ponieważ może nasuwać niewłaściwe skojarzenia z obrazem malarskim czy filmowym. W tekście literackim obrazy nie występują bezpośrednio, jak na zamalowanym płótnie czy na ekranie. To, co „widomy” czytając książkę, jest wyłącznie szeregiem znaków graficznych uformowanych w linijki wierszowe, które z kolei tworzą kolumnę. Czytelnikowi (słuchaczowi także) dane są bezpośrednio jedynie znaki językowe i ich układy. Jednak każdy z tych znaków wyposażony jest w pewne znaczenie, które odnosi go do określonych przedmiotów (desygnatów). Odbiorca jak gdyby rekonstruuje w swojej świadomości ów przedmiotowy korelat wypowiedzi literackiej.

Tak więc obraz literacki w przeciwieństwie do malarskiego czy blatowego kształtuje się pośrednio, poprzez warstwę znaków językowych i ich znaczeń. Rzeczywistość odsłonięta w utworze — to sfera elementów oznaczanych odzwierciedlona w semantyce tego utworu. Będziemy ją określać dalej jako świat przedstawiony dzieła literackiego. Dokładniejszą charakterystykę tego obszaru dzieła przyniesie następny rozdział ; obecnie musi nam wystarczyć takie ogólne jego określenie.

Pomiędzy elementami składającymi się na świat przedsta wiony, a więc przedmiotami, postaciami, pojęciami, uczuciami itd., mogą zachodzić rozmaite związki, których charakter odpowiada w takim czy innym stopniu doświadczeniom poznawczym ludzi żyjących w danej epoce, ich poczuciu rzeczywistości i rozumieniu praw nią rządzących. Świat przedstawiony utworu literackiego pozytywnie odpowiadający swoją konstrukcją pewnym utwierdzonym społecznie stereotypom poznawczym, zdroworozsądkowym wyobrażeniom odbiorców, ich przekonaniom na temat sił kształtujących rzeczywistość praktyczną — będziemy określać mianem realistycznego¹. Natomiast świat przedstawiony budowany w opozycji do utrwalonego społecznie pojmowania świata realnego,-burzący szablony poznawcze, wychodzący w swoich motywacjach poza zakres praw, którym zwykło się przypisywać walor praktycznej oczywistości, nazywać będziemy fantastycznym. W postaci skrajnej zarówno .'% „czysty” realizm, jak i „czysta” fantastyka są tylko możliwościami da-

i, teoretycznie przypuścić, w rzeczywistości bowiem występu), plgg _możliwości pośrednie, w których fantastyka i realizm ko-w rozmaitych zwitkach i proporcjach. Charakter tych związków „prymat elementów realistycznych w świecie przedstawionym lub dominowanie fantastyki, zależy każdorazowo od pewnych ogólniejszych przesłanek filozoficznych i światopoglądowych, określających poczynania danego twórcy czy też przedstawicieli całego prądu literackiego. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.

Występowanie elementów i motywacji fantastycznych w eposie homeryckim wiązało się niewątpliwie ze światopoglądem mitologicznym, z rozumieniem praw rządzących światem jako w istocie swojej nadprzyrodzonych. Obraz przedstawiony na kartach eposu homeryckiego prezentuje realne warunki egzystencji bohaterów, ich ludzkie namiętności, ambicje i uczucia, ukazuje zawiłe zależności stosunków społecznych i psychologicznych, ale gdy ma wyjaśnić motywy postępowania ludzi, ukryte przyczyny zdarzeń, wówczas odwołuje się do sił świata pozaludz-kiego, wprowadza rzeczywistość nadprzyrodzoną: świat bogów. Charakterystyczne jest to, że światem owym rządzą w eposie te same prawa co światem ludzi. Bogowie są wyposażeni w człowiecze właściwości c arakteru, mają takie same słabości, są podobnie jak ludzie ambitni, za rośni i zawistni. I właśnie gra ich namiętności, kłótnie, intrygi i p otki są przyczyną wydarzeń ziemskich, wytyczają rozwój fabuły Iiadj i Odysei. Podstawę takiej konstrukcji świata przedstawionego stanowiła świadomość mitologiczna, w obrębie której przypisuje się realną egzystencję zjawiskom fantastycznym.

Łwy typ fantastyki spotykamy w literaturze renesansowej, np. w Gargantui i Pantagruelu RabeIais’go, a przede wszystkim w Don Kichocie Ceryantesa. Jest ona tutaj sposobem artystycznego uogólnienia zjawisk rzeczywistych, historycznych, sposobem przedstawienia konfliktów społecznych, światopoglądowych i moralno-obyczajowych. Polega na wyolbrzymieniu, na hiperbolizacji, która wyostrza i czyni wyraźniejszymi owe zjawiska i konflikty, pozwala je obserwować jak gdyby przez szkło powiększające. Bohaterowie RabeIais’go, olbrzymy obdarzone nadludzkimi właściwościami fizycznymi, to w istocie określone historycznie typy ludzkie, reprezentujące jakieś postawy światopoglądowe i moralne. Wyolbrzymiając przedstawione sytuacje, rozbijając ich faktyczne pro-' . . _zwjązki, komponując świat fantastyczny — Rabelais dąży do ^^teszenia zupełnie określonych historycznie zjawisk i procesów.

1

Terminów .jeallznf’, „realistyczny'’ używamy tu w bardzo ogólnym, potocznym znaczenia. W innych miejscach posługujemy się tymi terminami w Ich ściśle historycznoliterackim teorie, jako nazwami określonych dąień w poetyce powieści, noweli i dramatu w w. XIX 1 XX.