432,433

tego gatunku literatury dydaktycznej pochodzi od Utopii (tytuł podajemy w skrócie), pierwszego utworu tego typu, opublikowanego w r. 1516 przez Thomasa More’a, angielskiego filozofa i moralistę. W dziele swoim przedstawił on obraz idealnego społeczeństwa na nieistniejącej wyspie Utopii. Źródłem tego gatunku były traktaty polityczno-filozoficzni' czasów starożytnych (Rzeczpospolita Platona, pisma o państwie Arystotelesa i in.), które zawierały szereg obrazów wyidealizowanych ustrojów społecznych i organizacji państwowych. Stąd czerpali potem liczne motywy autorowie utopii literackich. Początki utopii literackiej sięgali czasów renesansu. Utopia More’a rozpoczyna długi szereg utworów tego typu, który ciągnie się aż do czasów najnowszych. Autorami utopii byli m.in. Francis Bacon (Nowa Atlantyda — w. XVII), Tommasu Campanella (Państwo Słońca — w. XVII), Francois Fenelon (Przygody Telemaka — w. XVII), Herbert Wells, Bernard Shaw i wielu innych. W literaturze polskiej przykładem utopii jest druga część Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego.

Utopie — o czym już wiemy z rozdziału o epice — przybierały naj częściej formę powieściową. Twórcy tego rodzaju utworów troszczyli się, by wymyślone przez nich idealne krainy opisane były w sposób jak najbardziej realistyczny i dokładny, niekiedy wręcz usiłowali tworzyć pozory autentycznego dokumentu. Zabiegi takie zmierzały do tego, by przekonać czytelnika o możliwości realizowania w życiu przedstawianej organizacji społeczeństwa. Autor utopii umieszcza swoją idealną krainę bądź na nie odkrytych jeszcze lądach (charakterystyczne dla utopii dawniejszej), bądź w jakiejś odległej przyszłości (znamienne dla utopii nowszej). Organizacja społeczna, którą prezentuje utopia, jest w rozu mieniu autora najdoskonalszą formą ustroju, jaką można wymyślić i po stawić za wzór istniejącej rzeczywistości społeczno-politycznej. Podsta wą wychowawczego oddziaływania utopii jest zawsze kontrast wymarzc > nego ideału i sprzecznej z nim rzeczywistości, w której żyje pisarz i którą znają jego odbiorcy. Kontrast ten jednakże nie znajduje bezpo średniego odzwierciedlenia w samym utworze. Tylkó jedna jego strona zostaje zaprezentowana — ów ideał, natomiast rzeczywistość pośrednio krytykowana nie zostaje wprowadzona w obręb utworu.

Należy dodać, że z utopią wiąże się jej odpowiednik parodystyczny: antyutopia. Jest to gatunek powstały równocześnie z samą utopia (pierwiastki jego znajdujemy np. w Gargantui i Pantagruelu Rabelais’g<> oraz w Don Kichocie Cervantesa). W literaturze współczesnej do naj

Mniejszych antyutopii należy powieść Aldousa Huxle\a Nony, wspa-h/y świat.

Druga możliwość realizowania funkcji wychowawczej w literaturze Jyi lak tycznej, polegająca na tym, że utwór bezpośrednio prezentuje Ifintraśt dwóch postaw: aprobowanej przez twórcę i przezeń negowali występuje najbardziej wyraziście w bajce, która należy do najstar-|V< h i najszerzej reprezentowanych gatunków literatury dydaktycznej.

Źródłem bajki jest literatura ludowa różnych narodów. Obecnie nie ybierny jednak zajmować się bajką ludową, lecz bajką literacką, Im a wyrosła wprawdzie z tamtej, lecz przekształciła się w zupełnie od-hny gatunek literatury dydaktycznej. Jako samodzielny gatunek literki (w literaturze europejskiej) bajka ukształtowała się w starożytnej nei ji. Szczególne znaczenie miała tu twórczość Ezopa, na wpół legen-lmcgo poety frygijskiego z w. VI p.n.e. Bajki Ezopowe w przeważają-inierze miały jeszcze charakter ludowy, łączyły się bezpośrednio l.olicznościami folklorystycznymi, można powiedzieć — wyrastały rost z doświadczeń i mądrości plebejskiej. Bajka w takim stopniu sla się z imieniem Ezopa, że potem przez cale wieki różne zbiory tego tlz.iju utworów nazywano „bajkami Ezopowymi”. Miało to i takie .iisidnienie, że większość obiegowych tematów bajkopisarstwa swój m zątek wzięła właśnie z utworów Ezopa (w literaturze polskiej jego o tłumaczył Biernat z Lublina na początku w. XVI). W literaturze yniskiej najwybitniejszym twórcą bajek był Fedrus (w. I n.e.), który Łwarł duży wpływ na późniejszy rozwój tego gatunku. Motywy przezeń mwadzone weszły na stałe do repertuaru bajkopisarzy; odnajdujemy w twórczości La Fontaine’a, Krylowa, Krasickiego, Mickiewicza mych.

bajka jest swego rodzaju przypowieścią na temat ludzkich sytuacji, a rak terów i postaw. Sytuacje owe, charaktery i postawy prezentowane ;cz bajkopisarzy nie są zindywidualizowane, to znaczy nie grają roli Jto fakty jednostkowe i niepowtarzalne, przeciwnie, ważne są jako uo-ólnienie ludzkich doświadczeń, jako wykładnik sytuacji spoleczno-|" vetiologicznych powtarzalnych i powszechnych. Najczęstszymi boha-fcrami bajek są zwierzęta; jeśli pojawiają się w nich ludzie, to nie jako indywidualizowani bohaterowie, lecz jako postacie złożone z pewnych h typowych (chytry, skąpy, przebiegły itd.), ucieleśniające właści-Kyi im i wielu osobników i zajmujące postawy często w życiu spotykane. W zasadzie jednak zdecydowanie dominują w bajce bohaterowie zwie-

ary# teorii literatury

433