444,445

licznościami, w których go reprodukowano, był niemal w sensie dosl< iwl nym elementem życia wiejskiego, stanowi! czynnik towarzyszący w u Iii praktycznym poczynaniom. Ten swoisty związek twórczości z życiem, nie znany poza pewnymi wyjątkami pisarstwu zawodowemu, stanowi także istotną właściwość literatury ludowej, decydującą o jej odrębn >m i, Funkcją tej literatury jest towarzyszenie chłopu w różnych przejaw ach jego egzystencji: od rzadkich obrzędów po codzienną pracę.

Literatura ludowa, tak bezpośrednio związana z życiem chłopa, ląc /y się także z innymi działami sztuki, które w owym życiu uczestniczą nil tych samych zasadach: jest cząstką folkloru, czyli zespołu wszelkich rodzajów twórczości ludowej.

Wszystkie te zjawiska zadecydowały o tym, że występujące w li«l teraturze ludowej rodzaje literackie są w pewnej mierze odrębne od tych, które występują w pisarstwie zawodowym. Na tę ich odrębność wpływa m.in. uczestnictwo w odmiennej rzeczywistości kulturalnej.

2. POEZJA LIRYCZNA (PIEŚNI)

Swoistość liryki ludowej wyraża się już w tym, że nie istnieje ona samodzielnie: występuje zawsze w powiązaniu z muzyką, jest częścią] składową sztuki synkretycznej, której poszczególne elementy są ze sohij nierozerwalnie związane. Związek ten określa nie tylko sposób wykonyJ wania. Nierozłączne współistnienie z muzyką wywarło wpływ na samą budowę pieśni: ich warstwa słowna była tak kształtowana, by jak naj*] lepiej przylegała do muzyki (choć często obserwuje się rozbieżność rytmu językowego i rytmu muzycznego). Na tym m.in. polega różnic .1 między pieśnią ludową a utrwalonym w tradycji literackiej gatunkiem liryki zwanym „pieśnią”. Pieśń ludowa była w istocie utworem przezn.i j czonym do śpiewania. Muzyka nie była do niej dorabiana później, działo] się raczej odwrotnie.

A. Klasyfikacja pieśni ludowych

Pieśń ma często dla chłopa niejako wartość użytkową: bywa wykony*I wana nie ze względu na swe właściwości artystyczne, ale dlatego, że I wiąże się z pewną sytuacją życiową. Związek z różnymi formami życial wiejskiego stanowi podstawę podziału pieśni na poszczególne odmian v, nie tylko bowiem wyznacza ich funkcję, ale wyciska także swoje piętno na ich strukturze.

Może najbardziej wyodrębniony ze wszystkich jest dział pieśni nlirzędowych. Pozostały óne najbardziej odporne na wpływy literatury oficjalnej oraz obcej twórczości ludowej. Wynika to z tego, że są. Częścią tradycyjnego obchodu, tradycyjnej uroczystości. Określona pieśń iii.i być wykonywana tylko w określonej sytuacji, w powiązaniu z tym, ,i 11 igdy innym obrzędem (np. weselem).

W pieśniach obrzędowych rozróżniamy dwa podziały. Pierwszy y nich tworzą pieśni związane z obrzędami rodzinnymi (jak chrzciny, wesele, pogrzeb). Uroczystości te mają ustalony przez odwieczną tradycję obyczajową tryb postępowania. Na przykład przebieg tradycyjnego Wesela ludowego ma swój utrwalony schemat i każda z wykonywanych nieśni ma w nim swoje określone miejsce. Z biegiem lat, wraz ze zwięk-•niem kontaktu wsi z kulturą miejską, tradycyjne obrzędy rodzinne udż zmieniają charakter, bądź w ogóle zanikają. Pieśni towarzyszące iii albo zanikają również, albo stają się śpiewkami samoistnymi.

Drugi podział pieśni obrzędowych tworzą te, które są związane doroczną tradycją dyngusu, dożynek, sobótki itd., stanowiąc raźny składnik tych obchodów. Do pieśni obrzędowych związanych uroczystościami powtarzającymi się co roku należą również kolędy pastorałki. W przeważającej większości kolędy nic są utworami czysto udowymi. W w. XVI i XVII przywędrowały one do chat chłopskich ' dworków szlacheckich, ale w literaturze ludowej zadomowiły się tak, ftc stały się jej istotnym składnikiem.

Następną grupę pieśni stanowią utwory, które są wiązane z różnymi okolicznościami życia chłopa, choć w inny sposób niż pieśni obrzędowe, bo nic w tak przez wieki uświęconej formie. Liczne są wśród nich pieśni miłosne, tworzące bardzo bogatą i wyodrębnioną grupę. Związane są one nierozerwalnie z obyczajowością wiejską.

I Odrębny dział tworzą pieśni rodzinne, ilościowo uboższe od poprzednich (powstały one stosunkowo późno). Ich przedmiotem są często skargi na złego ojca, na matkę, która sprzeciwia się zamążpójściu córki itp. Pieśni te odzwierciedlają również codzienne kłopoty chłopów. Wśród [pieśni rodzinnych swoisty charakter mają dość liczne kołysanki, odznaczające się wielką prostotą i niepowtarzalnym urokiem.

Dużą grupę tworzą pieśni komiczne, zazwyczaj bardzo rubaszne, ujawniające talent satyryczny anonimowych twórców wiejskich.

Pierwiastki satyryczne nie są obce również pieśniom buntowniczym skierowanym przeciw feudalnemu dworowi; w nich może najpełniej

445