462,463

w momentach przełomowych dla rozwoju literatury, gdy kształtuje ię nowy prąd literacki i odpowiadająca mu poetyka. Z doświadczeń estet\ ki korzystają wówczas zarówno ci twórcy i teoretycy, którzy budują nowe programy artystyczne, jak i ci, którzy je zwalczają w imię ustalonych w tradycji kanonów i sprawdzianów piękna, „literackości”, wartości estetycznych itd. Oczywiście, pojęcia estetyczne, którymi posługują się jedni i drudzy, są zasadniczo różne, pochodzą z odmiennych systemów zapatrywań, jednakże w każdym wypadku odwołują się do jakiejś ogólnej koncepcji twórczości, tworu, osoby twórcy, konwencji, roli tradycji, oryginalności itp.

Ścieranie się poglądów estetycznych jest jednym z podstawowy! li wyznaczników dynamiki procesu historycznoliterackiego. Przykładem tego może być choćby tzw. walka klasyków z romantykami w latach dwudziestych ubiegłego wieku. Rozgrywała się ona nie tylko na płaszczy/ nie twórczości literackiej, przede wszystkim znajdowała odbicie w teore-! tycznych rozprawach przedstawicieli obu kierunków. Pseudoklasu y; (np. Kajetan Koźmian) odwoływali się do utrwalonych już i usankcjonowanych norm estetycznych, mających oparcie w pewnej filozofii j piękna; romantycy dopiero byli niejako „na dorobku”, tworzyli nowe kategorie estetyki literackiej, nowe pojęcia i wartości, choć też oczywiście nie działali w próżni, opierali się bowiem na określonych poglądach filo zoficznych i estetycznych oraz na własnej rozwijającej się praktyce Ii-l terackiej. Ballady i romanse Mickiewicza odegrały przełomową rolę nie tylko jako pierwsze utwory romantyczne, ale również z powodu napisu-1 nego do nich wstępu, który stanowi! pierwszy wykład romantycznego poglądu na literaturę.

Wzajemny stosunek poglądów estetycznych i twórczości literackiej] może mieć trojaki charakter:

a)    Poglądy estetyczne mogą wyprzedzać praktykę literacką i wytyczać jej rozwój (tak w dużym stopniu sprawa wyglądała w wypadku poetyki pseudoklasycznej).

b)    Poglądy estetyczne mogą stanowić teoretyczne uzasadnienie dla zaistniałego już w praktyce literackiej przełomu i występować post factnm (np. spór o powieść w w. XIX, gdy gatunek ten miał za sobą już dość długą historię).

c)    Poglądy estetyczne mogą się kształtować równolegle do nowych osiągnięć twórczych danego prądu literackiego (tak było w wypadku romantyzmu, a także realizmu krytycznego i naturalizmu).

/.iilna z tych możliwości nie występuje na ogół jako jedyna, zazwy-| mieszają się one: pewne poglądy kształtują się wcześniej niż twórczość li i i ka, mają charakter programowy, inne zaś powstają dopiero później, jhpjgując istniejącą już praktykę pisarską. Można tylko mówić o domi-wuniu w konkretnym wypadku którejś z wymienionych możliwości.

K< izwój literatury ma wiele wspólnych momentów z rozwojem innych li, i sztuki. Wspólnota przejawów różnych sztuk może mieć źródło m w tym, że wyrastają one z tych samych korzeni (społecznych, este-Mnych, filozoficznych itd.), bądź też w tym, że osiągnięcia jednej odlał ywają na rozwój drugiej.

Romantyzm jako określony program estetyczny działał nie tylko w za-Jjc literatury, ale także teatru, muzyki i malarstwa. Jak Mickiewicz i) twórczością poetycką przeciwstawił się estetycznym dogmatom Unio klasyków, tak Chopin w swej twórczości kompozytorskiej zerwał klasycznymi metodami budowy utworu fortepianowego według przyjęli powszechnie schematów. Obydwaj twórcy sięgnęli do folkloru: Jen do literackiego, drugi — do muzycznego. Literatura i muzyka li.owały swoistymi środkami niekiedy tę samą dyrektywę este-Jf/ii.).

Naturalizm w literaturze i impresjonizm w malarstwie zrodziły się wspólnej podstawie, którą były określone poglądy filozoficzne, bazu-tC na problematyce nauk przyrodniczych. Wspólną podstawę miał ■e ekspresjonizm w literaturze i ekspresjonizm w sztukach plastycz-cli, I tu, i tam wytworzył się zespół analogicznych środków artystyczni, które oddziałały również na rozwój sztuki filmowej (zwłaszcza niecek lej).

Bardzo istotne i wielostronne pokrewieństwa występują pomiędzy ■trakcyjną rzeźbą i malarstwem a poezją współczesną. Wspólne jest ^v dążenie do zrygoryzowania formy, do eliminacji czynników zdobni-jyclt, zerwanie z realistyczną opisowością na rzecz ustalania nowych w iązań między kształtami (w plastyce) i pojęciami (w poezji) itd. Szereg ;nbvczy malarstwa kubistycznego oddziałał wyraźnie na poezję, za-Lno na konkretne dokonania poetyckie, jak też w dziedzinie sformu-hmń programowo-teoretycznych (np. u rosyjskich futurystów).

I W ciągu ostatnich czterdziestu lat daje się obserwować ścisły związek Jędzy rozwojem form powieściowych a technikami filmowymi. Jest B wpływ obustronny: film od swych początków dużo zawdzięcza nar-rm |i powieściowej, ale i sam oddziałał wydatnie na powstanie wielu no-

463